Στο Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος ο Μαρξ κι ο Ένγκελς γράφουν ότι «η αστική τάξη δεν σφυρηλάτησε μονάχα τα όπλα που της φέρνουν το θάνατο. Δημιούργησε και τους ανθρώπους που θα χειριστούν αυτά τα όπλα, τους σύγχρονους εργάτες, τους προλετάριους…Πριν απ’ όλα η αστική τάξη παράγει τους ίδιους τους νεκροθάφτες της».1 Είναι η θέση που έχει δεχτεί και συνεχίζει να δέχεται τη μεγαλύτερη αμφισβήτηση. Ο Μαρξ μπορεί να ήταν προφητικός για πολλά πράγματα, αλλά, λένε οι κριτικές, η εργατική τάξη δεν έχει αποδειχθεί ο νεκροθάφτης του καπιταλισμού.

Προβάλλεται η  αντίρρηση ότι δεν ισχύει η περιγραφή του Μαρξ για την εργατική τάξη, ούτε μεγαλώνει ούτε αυξάνεται η δύναμή της. Ο Μαρξ έγραφε ότι: «Μαζί με τη διαρκή ελάττωση του αριθμού των μεγιστάνων του κεφαλαίου … αυξάνει η μάζα της αθλιότητας, της καταπίεσης, της υποδούλωσης, του εκφυλισμού, της εκμετάλλευσης, αλλά αυξάνει μαζί και η αγανάκτηση της εργατικής τάξης, που διαρκώς πληθαίνει και διαπαιδαγωγείται, συνενώνεται και οργανώνεται από αυτόν τον ίδιο τον μηχανισμό του κεφαλαιοκρατικού προτσές παραγωγής».2 

Η εργατική τάξη δεν είναι ταυτότητα. Δεν είναι η υποκειμενική αντίληψη του καθενός και καθεμιάς για το πού ανήκει κοινωνικά, ανάλογα με το μισθό, το επάγγελμα ή ακόμα και πού αναφέρεται πολιτικά. Είναι σχέση, ο ένας από τους δυο πόλους της σχέσης κεφάλαιο-εργασία. Όπως έγραφε ο Ένγκελς σε ένα πρόλογο του Μανιφέστου του Κομμουνιστικού Κόμματος το 1888:

«Με τη λέξη αστική τάξη εννοούμε την τάξη των σύγχρονων καπιταλιστών που κατέχουν τα μέσα κοινωνικής παραγωγής και χρησιμοποιούν μισθωτή εργασία. Με τη λέξη προλεταριάτο εννοούμε τη τάξη των σύγχρονων μισθωτών εργατών που δεν κατέχουν κανένα μέσο παραγωγής και για να ζήσουν είναι αναγκασμένοι να πουλάνε την εργατική τους δύναμη».3 Είναι η τάξη που για να ζήσει πρέπει να πουλήσει την ικανότητά της για εργασία (την εργατική δύναμη), που δεν ελέγχει την εργασιακή διαδικασία, είναι η τάξη που οι μισθοί της μπορεί να διαφέρουν, αλλά που λίγο πολύ αντιστοιχούν στην αξία αναπαραγωγής της εργατικής της δύναμης.

Και σε αντίθεση με όλες τις καρικατούρες που κατά καιρούς του έχουν αποδοθεί, ο Μαρξ σε όλα τα κείμενά του, παρουσιάζει μια εργατική τάξη που είναι ενιαία αλλά δεν είναι ομοιόμορφη. Στον Πρώτο Τόμο του Κεφαλαίου που είναι γεμάτος με περιγραφές της εργατικής τάξης και των αγώνων της χρησιμοποιεί για παράδειγμα την έννοια του συνολικού ή συλλογικού εργάτη.

Ισχύει η άποψη του Μαρξ ότι η εργατική τάξη μεγαλώνει και συγκεντρώνεται ή ο καπιταλισμός τη μειώνει και την κατακερματίζει; Η αλήθεια είναι ότι η εργατική τάξη του Μαρξ όχι μόνο συνεχίζει να υπάρχει αλλά είναι πιο μεγάλη, πιο συγκεντρωμένη και πιο ισχυρή από τα μέσα του 19ου αιώνα. Στις μέρες μας, το εργοστάσιο της Volkswagen στο Βόλφσμπουργκ της Γερμανίας απασχολεί 73.000 εργάτες και εργάτριες. Μερικές χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, το βιομηχανικό σύμπλεγμα της Foxconn στο Σενζέν της Κίνας, απασχολεί περίπου 400.000 εργάτες και εργάτριες που παράγουν προϊόντα της Apple.4

Ποιος μεταφέρει τα προϊόντα από την Γερμανία στην Κίνα ή στις ΗΠΑ μέσω λιμανιών (όπως του Πειραιά) αεροδρομίων κλπ.; Ένας από τους πιο ταχέως αναπτυσσόμενους κλάδους στον σύγχρονο καπιταλισμό τον παγκοσμιοποιημένο είναι τα logistics, οι εφοδιαστικές αλυσίδες, που σε ένα μεγάλο βαθμό οι εργαζόμενοι σ’ αυτές είναι με επισφαλείς σχέσεις. Στο Μέμφις των ΗΠΑ, έχει την έδρα της η FedEx και στο σύμπλεγμά της δουλεύουν 15.000 εργαζόμενοι. Το Μέμφις εξυπηρετείται από το μεγαλύτερο εμπορικό αεροδρόμιο του κόσμου, είναι κόμβος οδικός και σιδηροδρομικός και στις εταιρείες που τα τρέχουν όλα αυτά δουλεύουν 220 χιλιάδες άνθρωποι.5

Επειδή οι παραγωγικές διαδικασίες είναι πολύ πιο παγκοσμιοποιημένες από την εποχή του Μαρξ, υπάρχουνε σημεία-κλειδιά όπου η δράση ενός πολύ μικρού αριθμητικά κομματιού εργατών/τριών μπορεί να παραλύσει τεράστια κομμάτια του συστήματος.

Πέρσι το Νοέμβρη οι εργάτες στο κέντρο διανομής της Amazon στη βόρεια Ιταλία κατέβηκαν σε απεργία σε συντονισμό με τους συναδέλφους του σε άλλα τέτοια κέντρα στην Γερμανία. Τους είχαν οργανώσει ανεξάρτητα συνδικάτα βάσης που ανάγκασαν και τις επίσημες συνομοσπονδίες να στηρίξουν την κινητοποίηση. Επέλεξαν να απεργήσουν τη μέρα των μεγάλων εκπτώσεων την «μαύρη Παρασκευή». Και ανάγκασαν τη γιγάντια πολυεθνική να κάτσει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων.6

Η εργατική τάξη έχει αλλάξει, αλλάζει συνεχώς. Έχουμε εκατομμύρια εργάτριες και εργάτες που δουλεύουν σε «υπαλληλικά εργοστάσια». Εκατομμύρια που δουλεύουν σε υπηρεσίες για την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης, κάτι που παλιότερα ήταν υπόθεση σχεδόν αποκλειστικά της εργατικής οικογένειας (φροντίδα παιδιών και ηλικιωμένων, διασκέδαση-τουρισμός) στην εκπαίδευση, στην υγεία. Αυτά τα νέα κομμάτια της εργατικής τάξης είναι συχνά τα πιο μαχητικά. Αυτή την περίοδο για παράδειγμα οι ΗΠΑ συνταράχτηκαν από μεγάλες απεργίες εκπαιδευτικών από τη Δυτ. Βιρτζίνια μέχρι τη Ν. Καρολίνα.

Η «επισφάλεια» ήταν πάντοτε μια προοπτική που απειλούσε όλη την εργατική τάξη, ακόμα και γι’ αυτούς που για μια περίοδο μπορεί να θεωρούνταν «βολεμένοι». Ο Μαρξ είχε γράψει για τον «βιομηχανικό εφεδρικό στρατό» και τον «σχετικό υπερπληθυσμό» που δημιουργεί ο καπιταλισμός. Ένα κομμάτι του «σχετικού υπερπληθυσμού» είναι οι άνεργοι. Πάντα υπήρχε η πίεση ότι μπορεί να έχεις μια σταθερή δουλειά με μισθό αλλά υπάρχει και το ενδεχόμενο της ανεργίας και σε περιόδους κρίσης αυτό δεν είναι μακρινή απειλή, είναι πραγματικότητα. Αλλά δεν είναι μόνο αυτοί. Ο Μαρξ έγραφε και για τον «στάσιμο υπερπληθυσμό», ο οποίος: «αποτελεί τμήμα του εν ενεργεία εργατικού στρατού, αλλά με τελείως άταχτη απασχόληση. Χαρακτηριστικό για την κατηγορία αυτή είναι το ανώτατο όριο του χρόνου εργασίας και το ελάχιστο όριο του μισθού».7

Επίσης, πάντοτε ο καπιταλισμός με τον τρόπο που λειτουργεί οδηγεί από τη μια μεριά στην απλοποίηση των εργασιακών διαδικασιών, στην αποειδίκευση, στη μετατροπή του εργάτη σε «εξάρτημα της μηχανής» όπως έγραφε ο Μαρξ στο Μανιφέστο, από το οποίο μπορούν να απαλλαγούν χωρίς δεύτερη σκέψη. Όμως, ταυτόχρονα, δεν μπορεί να ξεφορτωθεί την εργατική τάξη με τις δεξιότητές της και τη δύναμή της. Είναι καταδικασμένη να αναπαράγει τον «νεκροθάφτη» και τη δύναμή του.

Το 2009 ο Ομπάμα διέσωσε την General Motors από τη χρεοκοπία. Η διάσωση περιλάμβανε κι ένα εκβιασμό στο συνδικάτο. Να δεχτεί το πετσόκομμα των συντάξεων και υγειονομικής κάλυψης ή αλλιώς θα απολυθεί όλο το προσωπικό. Η ηγεσία του συνδικάτου υπέκυψε στον εκβιασμό. Λίγο μετά ο επικεφαλής της κυβερνητικής ομάδας, ο Ράτνερ, έγραψε ότι επρόκειτο για μπλόφα: ήταν προφανές ότι δεν μπορούσαν να απολυθούν οι εργάτες γιατί η παραγωγή της General Motors με όλη την αυτοματοποίηση στηρίζεται στη δουλειά εκατοντάδων ομάδων εργατών, «μισο-ειδικευμένων», που πρέπει να κάνουν συγκεκριμένες κινήσεις μέσα σε 45-50 δευτερόλεπτα για να τρέχει η αλυσίδα της παραγωγής.8

Αυτή η πραγματικότητα δίνει τη δυνατότητα και στα πιο επισφαλή τμήματα της εργατικής τάξης να παλεύουν με τις μορφές του «παραδοσιακού» εργατικού κινήματος, τις απεργίες. Η «νέα» εργατική τάξη φέρνει μαζί της και τις ελπίδες της, ότι θα ζουν καλύτερα από ότι ζούσαν προχτές, έχει τσαμπουκά. Το είδαμε το 2016 με την απεργία στη Deliveroo στο Λονδίνο. Τα «παιδιά με τα μηχανάκια» που δεν έβλεπαν καν το αφεντικό ή δεν πηγαίνανε καν στο χώρο δουλειάς αλλά έπαιρναν εντολές στα κινητά τους, κατέβηκαν σε απεργία και νίκησαν αξιοποιώντας, ανάμεσα στ’ άλλα, και τις «νέες τεχνολογίες» με βάση τις οποίες οργανωνόταν η δουλειά τους.9

Αν έρθουμε στην Ελλάδα βλέπουμε τον Πειραιά, το 7ο λιμάνι της Ευρώπης και το 38ο στον κόσμο που μαζί με το Θριάσιο προορίζεται για ένα τεράστιο hub αποθήκευσης και μεταφορών, με σχέσεις εργασίας Cosco. Σε τέτοιους χώρους είναι λυσσαλέα η προσπάθεια της άρχουσας τάξης να παραμείνουν «αμόλυντοι» από τον συνδικαλισμό. Και το λιμάνι του Πειραιά είναι το «κόσμημα» των ιδιωτικοποιήσεων και των φιλοδοξιών των ελλήνων καπιταλιστών για το ρόλο που θα παίξει. Σωματείο όμως φτιάχτηκε εκεί το 2014 με την απεργία που είχε γίνει εκείνο το καλοκαίρι. Τα συνδικάτα φτιαχτήκανε παντού παράλληλα με τις απεργίες.

Κι αυτό δεν ήταν το τέλος. Οι εργάτες στην COSCO, για την ακρίβεια στις εργολαβικές εταιρείες που μισθώνει η COSCO, «πάτησαν» πάνω στη Γενική Απεργία της 30 Μάη, κατέβηκαν σε απεργία με απόλυτη συμμετοχή, που αντιμετώπισε «θεούς και δαίμονες», από τους απεργοσπαστικούς μηχανισμούς που πήγε να στήσει η εργοδοσία μέχρι τις παρεμβάσεις του Κινέζου πρέσβη στην κυβέρνηση. Όπως ανέφερε η Εργατική Αλληλεγγύη:

«Ξεσήκωσε ένα πολύ μεγάλο κύμα εργατικής αλληλεγγύης. Μέσα σε δύο τρεις μέρες εκατοντάδες ψηφίσματα αλληλεγγύης από σωματεία από όλη την Ελλάδα αλλά και εκτός, έφτασαν στις προβλήτες ΙΙ και ΙΙΙ, και εκατοντάδες εργαζόμενοι βρέθηκαν από νωρίς το πρωί μέχρι αργά το βράδυ στην περιφρούρηση της απεργίας στο Ικόνιο.

Ήταν μια απεργία διαρκείας που την έδωσαν «οι επισφαλώς» εργαζόμενοι, οι εργολαβικοί. Εργαζόμενοι που αναγκάζονται να ζούνε με ένα τηλέφωνο στο χέρι γιατί αν τους πάρει ο εργολάβος, πρέπει σε μισή ώρα να είναι στη δουλειά. Που ενώ κάνουν μια από τις σκληρότερες δουλειές δεν παίρνουν βαρέα και ανθυγιεινά. Που δεν έχουν συλλογική σύμβαση. Ήταν μια απεργία που επιβεβαίωσε ότι η εργατική τάξη, με όλα της τα κομμάτια, από τις δυνατές ταξιαρχίες μέχρι τον κόσμο της ασυνδικάλιστης επισφάλειας, έχει τεράστια δύναμη στα χέρια της και μπορεί να νικήσει απέναντι σε κάθε αφεντικό, απέναντι σε κάθε μνημόνιο».10

Στα ΕΛΠΕ το Πάσχα έκαναν απεργία οι «εργολαβικοί». Δουλεύουν με «σπασμένες» εργασιακές σχέσεις, αλλά δεν είναι ανίσχυροι, δουλεύουν εκεί χρόνια και τους χρειάζονται τα ΕΛΠΕ. Ταυτόχρονα υπάρχουν οι ιδέες, οι εμπειρίες που μπορεί να μην είναι άμεσα από τον συγκεκριμένο χώρο δουλειάς. Μιλάμε για κόσμο που έχει συμμετέχει στους αγώνες ενάντια στα μνημόνια, έχει πολιτικοποιηθεί, έχει ψηφίσει Αριστερά.

Αυτοί οι αγώνες μπορούν να τραβήξουν όλη την εργατική τάξη. Το είδαμε στους δήμους πέρσι τον Ιούνη, όταν οι «συμβασιούχοι/παρατασιούχοι» κέρδισαν στο πλευρό τους τους «μόνιμους» και επέβαλαν στην ηγεσία της ΠΟΕ-ΟΤΑ την απεργία. Στα νοσοκομεία, και με την πρωτοπόρα δράση του Συντονιστικού, οι συμβασιούχοι, οι «εργολαβικοί», οι «επικουρικοί», έχουν αποκρούσει επανειλημμένα τις απόπειρες απόλυσής τους και έχουν παλέψει μαζί με τους «μόνιμους» για προσλήψεις και ενάντια στη διάλυση του ΕΣΥ.

Αυτή η πραγματικότητα, της «νέας» εργατικής τάξης και των αγώνων της ανοίγει το ζήτημα της κάλυψής τους από τα συνδικάτα. Όπως ανέφερε η πανεπιστημιακός Χριστίνα Καρακιουλάφη στην ομιλία της στο Μαρξισμό 2018:

«Αυτό το ζήτημα έχει προκύψει στις μέρες μας λόγω της αύξησης της επισφαλούς απασχόλησης και της ανεργίας, οι οποίες θεωρούνται ως η μείζονα πρόκληση για τα συνδικάτα. Συχνά τα συνδικάτα κατηγορήθηκαν ότι εκπροσωπούσαν τους «εντός των τειχών» (δεν μ’ αρέσει η λέξη αλλά τη χρησιμοποιώ χάρη ευκολίας) κι όχι εκείνους σε επισφαλείς εργασιακές συνθήκες. …Όμως όταν τα συνδικάτα καταλάβανε ότι η επισφάλεια είναι μια πραγματικότητα και το να αποκλείουμε τους «επισφαλείς» και τους ανέργους δεν θα αλλάξει και πολλά πράγματα, άρχισε μια μάχη για αυτό που ονομάζουμε την «οργάνωση των ανοργάνωτων».

Βλέπουμε ότι τα συνδικάτα είτε επιτυχώς είτε ανεπιτυχώς προσπαθούν να ενσωματώσουν τους «επισφαλείς» επιδεικνύοντας διαφορετικά στάδια και επίπεδα ενσωμάτωσης, κινούμενα από το ακραίο που είναι ο αποκλεισμός, την αποδοχή αλλά σε υποδεέστερη θέση, την αποδοχή με ίση μεταχείριση και βλέπουμε μια προσπάθεια των συνδικάτων να εκφράσουν διάφορες και διαφοροποιημένες ανάγκες. Τι θα κάνουν τα συνδικάτα, για μένα είναι θέμα επιλογής. Δεν είναι θέμα καταστατικού, όπως έχω ακούσει πολλές φορές από συνδικαλιστές…

Όμως, αυτό που μετράει είναι η ελπίδα της αλλαγής που εμπνέει αυτές τις μορφές δράσης. Σε αντίθεση με την κοινή λογική που λέει ότι η επισφάλεια καθιστά πειθήνιους τους εργαζόμενους μπορεί να αντιτάξει αυτά τα παραδείγματα που προσπαθούν να οργανώσουν τους εργαζόμενους σε δύσκολους χώρους στον ιδιωτικό τομέα. Το αν θα ενσωματωθούν οι επισφαλείς και οι άνεργοι είναι θέμα «ατζέντας» και απόφασης. Τα καταστατικά (έχω ακούσει από συνδικαλιστές της ΓΣΕΕ ότι το «καταστατικό δεν το επιτρέπει») τα φτιάχνουν άνθρωποι, αλλάζουν».11

Δεν είναι τυχαίο ότι τα σωματεία που πρωτοστατούν δυνάμεις της μαχόμενης Αριστεράς στα νοσοκομεία, όχι μόνο έγραψαν τους «συμβασιούχους» στη δύναμή τους αλλά εξασφάλισαν ότι θα ψηφίσουν για αντιπροσώπους στο πρόσφατο συνέδριο της ΠΟΕΔΗΝ, παρά το καταστατικό της Ομοσπονδίας.

Ο Μαρξ επέμενε ότι το προλεταριάτο γεννιέται σαν «τάξη απέναντι στο κεφάλαιο» και γίνεται «τάξη για τον εαυτό της», δηλαδή αποκτάει ταξική συνείδηση μέσα από την εμπειρία των αγώνων του. Έγραφε το 1847 απέναντι στις απόψεις που υποτιμούσαν τις απεργίες και τη δυναμική που δημιουργούνε στις συνειδήσεις των εργατών:

«Οι οικονομικές συνθήκες είχαν αρχικά μετατρέψει τη μάζα της χώρας σ’ εργάτες. Η κυριαρχία του κεφαλαίου δημιούργησε για τούτη τη μάζα κοινή θέση, κοινά συμφέροντα. Έτσι, η μάζα αυτή είναι πια τάξη αντίκρυ στο κεφάλαιο. Μα δεν έχει γίνει ακόμα τάξη για τον εαυτό της. Μέσα στην πάλη, που μονάχα μερικές της φάσεις έχουμε σημειώσει, τούτη η μάζα συνενώνεται, συγκροτείται σε τάξη για τον εαυτό της. Τα συμφέροντα που υπερασπίζει γίνονται ταξικά συμφέροντα. Μα η πάλη μιας τάξης απέναντι σε μια άλλη τάξη, είναι πολιτική πάλη».12

Αυτή η διαδικασία δεν είναι ούτε αυτόματη ούτε γραμμική. Όμως, το μοτέρ που δίνει τη δυνατότητα να παραχθούν οι ιδέες της αλληλεγγύης, της «τάξης για τον εαυτό της» είναι οι αγώνες. Τα όρια της εκμετάλλευσης δεν είναι μόνο αντικειμενικά, καθορίζονται από την ταξική πάλη. O Μαρξ έχει αφιερώσει ένα από τα πιο συγκλονιστικά κεφάλαια του Κεφάλαιου για την «πάλη για την εργάσιμη μέρα». Από την εποχή του Μαρξ μέχρι σήμερα αυτή η πάλη είναι ενεργή. Χρειαζόμαστε μια Αριστερά που θα την ενισχύει, θα την γενικεύει για να νικήσει. Θα μπαίνει μπροστά σε κάθε εργατική μάχη και αντίσταση, «μικρή» ή μεγαλύτερη και εκεί θα επιχειρηματολογεί κόντρα στις ιδέες της άρχουσας τάξης, θα κερδίζει τους εργάτες και τις εργάτριες στην προοπτική της ρήξης με το σύστημα.

Σημειώσεις

1. Κ. Μαρξ - Φρ. Ένγκελς: «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή»

2. Καρλ Μαρξ, Κεφάλαιο, Τόμος Πρώτος, σελ. 787.

3. Κ. Μαρξ - Φρ. Ένγκελς: οπ, σελ. 25

4. Matt Vidal, “Was Marx wrong about the working class? Reconsidering the gravedigger thesis”, International Socialism 158, http://isj.org.uk/gravedigger-thesis/#footnote-10080-15-backlink

5. Kim Moody, On New Terrain How capital is reshaping the battleground of class war, Haymarket Books 2018, σελ. 60.

6. Rossana Cillo/Lucia Pradella, “Strike Friday at Amazon.it”, https://jacobinmag.com/2017/11/strike-friday-amazon-italy-unions-logistics

7. Καρλ Μαρξ, Κεφάλαιο, Πρώτος Τόμος, σελ. 665.

8. Steven Rattner, Overhaul: An Insider’s Account of the Obama Administration’s Rescue of the Auto Industry, Houghton Mifflin Harcourt 2010, σ.σ. 68 και 230.

9. Για την συγκεκριμένη απεργία βλέπε Σ. Κοντογιάννης, «Είναι το πρεκαριάτο, προλεταριάτο;», Σοσιαλισμός από τα Κάτω 119 (Νοέμβρης-Δεκέμβρης 2016), http://www.socialismfrombelow.gr/article.php?id=927

10. Τάσος Αναστασιάδης, «Συμπεράσματα από τη μάχη της COSCO», Εργατική Αλληλεγγύη 1328 (13/06/2018), http://ergatiki.gr/article.php?id=18503&issue=1328

11. Ολόκληρη την συζήτηση με θέμα «200 χρόνια Μαρξ ο ιστορικός νεκροθάφτης τότε και τώρα» μπορείτε να την ακούσετε εδώ: https://yourlisten.com/SEKbroadcast/U4OGI0MW

12. Καρλ Μαρξ, Η Αθλιότητα της Φιλοσοφίας, εκδ. Αναγνωστίδης, σελ. 173.

Δημοσιεύτηκε στο τεύχος 129 του περιοδικού Σοσιαλισμός από τα κάτω -Ιούλης Αύγουστος 2018