Η ευθύνη, προσωπική και συλλογική, είναι δύσκολο πράγμα. Κυρίως η ευθύνη της επιλογής. Όταν έρχεται η στιγμή ν’ αποφασίσεις.
Μετά, φράσεις άγνοιας ή αγνότητας, δεν ήξερα, δεν κατάλαβα, δεν φταίω εγώ, κ.ο.κ., εύκολες και επαναλαμβανόμενες, αιτούνται αθώωση, ή έστω απαλλαγή, για μικρά ή μεγάλα εγκλήματα, συντελεσθέντα δια πράξεων ή παραλείψεων. Πάντα εκ των υστέρων.
Αλλά τι ορίζει το σωστό και τι το λάθος, κάθε φορά; Ό,τι η Ιστορία μερικά χρόνια μετά το θεώρησε λάθος, η στιγμή της επιλογής το θεωρούσε σωστό, τουλάχιστον στα μάτια χιλιάδων και ίσως εκατομμυρίων ανθρώπων. Οπότε αναρωτιέσαι πως μπορεί κανείς να πορεύεται! Μια ισορροπία στο κενό χωρίς προστατευτικό δίχτυ η ζωή μας, κι έτσι ας μην εγκαλούμε, καταγγέλουμε, καταδικάζουμε επιλογές και ανθρώπους που μπλέκονται σ’ αυτό το δίχτυ.
Μπορεί και να ’ναι έτσι. Μπορεί και όχι;
Σήμερα, όταν τα γεγονότα σε καλούν να απαντήσεις, πάνε περίπατο εκείνες οι παλιές ιστορίες της δημοτικής μας εκπαίδευσης και του πανελλαδικού μας μυθολογικού πάνθεου, για την επιλογή ανάμεσα στο δρόμο της αρετής και της κακίας που κλήθηκε να διαλέξει ο Ηρακλής, και όλοι οι ηρακλείς του καθημερινού βίου έκτοτε, καθώς η κακία και η αρετή δεν ξεχωρίζουν πια, το σωστό και το λάθος είναι αλληλοσυμπλεκόμενες έννοιες και πράξεις, η διαλεκτική σχέση τους μετατράπηκε σε μεταμοντέρνο κατακερματισμό. Καθένας έχει δίκιο από τη μεριά του. Η διαπλοκή έγινε στην πηγή. Κι εμείς πως να ξεχωρίσουμε τώρα τα νερά;
Το ίδιο ακυρώθηκαν και οι ποιητές, κι οι στίχοι τους, για την ώρα που καλείσαι να πεις το μεγάλο ναι και το μεγάλο όχι, και τα λοιπά σχετικά, ναι, ναι σχετικά, καθώς όλα είναι πλέον σχετικά. Ποιος λέει το ένα και ποιος το άλλο, κι από ποια σκοπιά και σε ποια στιγμή, και πότε περιμένεις τη δικαίωση αν όχι σε αυτή την έρμη ζωή;
Αν βρείς ένα εκατομμύριο στο δρόμο, μπορείς να το επιστρέψεις και να υποδειχθείς ως παράδειγμα αρετής,
Αν δεν το επιστρέψεις, μπορείς ν’ ανοίξεις ένα τηλεοπτικό κανάλι (άμα τσοντάρεις φυσικά και μερικά ακόμη, αλλά δεν είναι εκεί το ζήτημα, ας κάνουμε την αναγκαία, καλλιτεχνική αδεία, αφαίρεση) και τότε γίνεσαι ακόμα πιο αξιοσέβαστος, και κήρυκας, εσύ πια, της αρετής και της κατά την δική σου έννοια ηθικής.
Ποιο από τα δυο να πράξω; Ας μου δώσει κάποιος μιαν απάντηση.
Πριν αρκετά χρόνια ο Γιάννης Μαρκόπουλος είχε κάνει περιοδεία με το συγκρότημά του στη Νότια Αφρική, παρά την παγκόσμια εκστρατεία κατά του καθεστώτος του απαρτχάϊντ για την επιβολή εμπάργκο. Στη σχετική κατηγορία, πως με την πράξη του αυτή έσπασε την δημοκρατική προσπάθεια, απάντησαν οι συντελεστές: εμείς προσπαθήσαμε να επικοινωνήσουμε με τα προοδευτικά στοιχεία της χώρας κι αν δεν πηγαίναμε εμείς κάποιος άλλος θα πήγαινε και εν τέλει αν δεν πάει κανείς πως οι άνθρωποι θα γνωρίσουν το διαφορετικό και θα αλλάξουν;
Και επί πλέον, αυτό ως χαριστική βολή, εμείς δεν πηγαίνουμε και δεν παίζουμε για το καθεστώς (άσχετα αν το καθεστώς παίζει μαζί σας!), εμείς παίζουμε για τον κόσμο.
Μια άσεμνη δικαιολογία τότε, που σήμερα ακούγεται σεμνή!…
Σαν μακρινά παραμύθια ηρωισμού των προγόνων ακούγονται ιστορίες όπως εκείνη των τριών σπρίντερ στους Ολυμπιακούς αγώνες του 1968 στο Μεξικό, όταν ο Τόμι Σμιθ και ο Τζον Κάρλος σήκωσαν τις γροθιές με το μαύρο γάντι στην απονομή των μεταλείων για τους νικητές των 200 μέτρων, και ο δεύτερος νικητής, ο λευκός Αυστραλός Πίτερ Νόρμαν στάθηκε συμπαραστάτης φορώντας την κονκάρδα της ισότητας. Για να πούμε όλη την ιστορία, και οι τρεις αντιμετώπισαν, εν συνεχεία, διώξεις και περιφρόνηση από μεγάλο μέρος της χώρας τους και ασφαλώς από τις επίσημες αρχές. Και φτώχεια (είχαν επιστρέψει το εκατομμύριο στους ομοφύλους τους και δεν άνοιξαν κανάλι μ’ αυτό!). Η σχετικά άγνωστη ιστορία του Αυστραλού, ο οποίος δεν δέχθηκε να αρνηθεί και να αποκηρύξει την επιλογή του με αντάλλαγμα θέσεις και οικονομική αποκατάσταση και προτίμησε να δουλεύει, ακόμα και υπάλληλος κρεοπωλείου, ίσως να είναι η πιο συγκλονιστική, και λόγω του χρώματος του και λόγω της θέσης του, ως δεύτερου ρόλου στην αναμέτρηση (και τη σχετική δημοσιότητα και υπεράσπιση), και λόγω της μοναξιάς του στη ρατσιστική Αυστραλία.
Μιά πιο παλιά ιστορία:
“Όταν άρχισα τη δουλειά, τούτη την προσπάθεια να γράψω για τον αδελφό μου, διάβασα το βιβλίο του Κρίστοφερ Ρ. Μπράουνινγκ: Απόλυτα φυσιολογικοί άντρες-Το εφεδρικό Αστυνομικό Τάγμα 101 και η “τελική λύση” στην Πολωνία. Αυτό που αποδεικνύει ο Μπράουνινγκ, βάσει των καταθέσεων στη δίκη που έδωσαν οι τότε εν ζωή ακόμη άντρες, είναι ότι όλοι είχαν τη δυνατότητα, όταν τους δόθηκε η εντολή να πυροβολήσουν Εβραίους αμάχους, άντρες, γυναίκες και παιδιά, να αρνηθούν να την εκτελέσουν χωρίς να υπάρχει φόβος πειθαρχικών κυρώσεων. Υπήρχαν παραδείγματα γι’ αυτό και σε εκείνο το τάγμα. Ωστόσο μονάχα δώδεκα από τους περίπου πεντακόσιους στρατιώτες έκαναν ένα βήμα μπροστά, παρέδωσαν τις καραμπίνες τους και τους ανατέθηκαν άλλα καθήκοντα… Σύμφωνα με την “αναφορά εκτέλεσης διαταγής” τουφεκίστηκαν από τους άντρες του εφεδρικού Αστυνομικού Τάγματος 101 από τον Ιούλιο έως το Νοέμβριο του 1943 κάπου 38.000 Εβραίοι” Αυτά αναφέρει ο Ούβε Τιμ στο βιβλίο του: Παραδείγματος χάριν: ο ναζί αδελφός μου (εκδ. Καστανιώτη).
Α ναι, το τράβηξα πολύ μακρυά. Αυτές είναι ακραίες καταστάσεις όπου το ναι και το όχι είναι ζήτημα ζωής ή θανάτου, όπου τα πράγματα είναι ξεκάθαρα, όπως την εποχή του πολέμου, όπως με την εξόντωση των Εβραίων, όπως με τις φυλετικές διακρίσεις, όταν ο κόσμος ήταν ούτως ή άλλως διχασμένος, κι εσύ έπρεπε να είσαι με τους μεν ή με του δε, ή να κάνεις ότι δεν καταλαβαίνεις, οπότε σε αποδοκίμαζαν και οι μεν και οι δε αλλά ήσουν ουσιαστικά με τους μεν, δηλαδή με τους κυρίαρχους.
Έτσι λες. Και κάνεις πως δεν καταλαβαίνεις τις κρίσιμες διαφορές αλλά και τις αποφασιστικές ομοιότητες
Τώρα, λες, έχει πέσει πολύ μεταφορά σκόνης στις οθόνες, στην ατμόσφαιρα και στα μυαλά, αλλά κυρίως στον ορίζοντα. Δύσκολα ξεχωρίζεις ποιος και τι, ποιος είναι το θύμα ποιος ο θύτης και κάθε αναγωγή σε σχήματα παρόμοιου τύπου καταλήγει, λές, σε απλουστευτική προσέγγιση της πραγματικότητας. Η πραγματικότητα, εξ ου και το δίκιο, είναι πιο περίπλοκη, πιο αντιφατική, καθώς το θύμα μπορεί να γίνεται θύτης και το ανάποδο. Ο Παλαιστίνιος που ρίχνει ρουκέτες στο Ισραήλ γίνεται θύτης και ακολούθως θύτης γίνεται και το Ισραήλ που εξαπολύει αεροπλάνα και βόμβες ακριβείας, ο Ισραηλινός έποικος που καταλαμβάνει τη γη των Παλαιστινίων και ο Παλαιστίνιος που ρίχνει πέτρες με σφεντόνες κατά των εποίκων και των στρατιωτών, το ίδιο.
Κι έτσι βολεύεσαι, όπως λες, να είσαι αντικειμενικός. Και με τα δικαιώματα των ανθρώπων και με το δικαίωμα του κράτους να υπερασπίζεται τους δικούς του ανθρώπους. Μπορείς να τρέφεις απεριόριστο σεβασμό στον αγώνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα και να στέκεσαι δίπλα σε όσους αγωνίζονται, αλλά το να πάρεις μέρος στο συνέδριο συγγραφέων που διοργανώνει η ισραηλινή πρεσβεία ή στο διαγωνισμό της Γιουροβίζιον που υπερασπίζεται και προβάλλει το ισραηλινό κράτος, είναι μια πράξη ανεξάρτητη από τα δικαιώματα. Οι συγγραφείς και οι μουσικοί παίρνουν μέρος (όσοι παίρνουν μέρος) για τον κόσμο, απευθύνονται στο λαό. Κατά τη γνώμη σου μόνο θετικό αντίκτυπο μπορεί να έχει η συμμετοχή τους, γιατί ανεξάρτητα από τις εκάστοτε κυβερνήσεις ή τα καθεστώτα, οι καλλιτέχνες, απευθύνονται και μοιράζονται τη μουσική με τον κόσμο. Αυτό, κατά τη γνώμη σου, μόνο θετικό αντίκτυπο μπορεί να έχει. Και τη Γιουροβίζιον παραδείγματος χάριν (όπως στον τίτλο του βιβλίου του Ούβε Τιμ πιο πάνω) την παρακολουθούν εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι απ’ όλο τον κόσμο και δεν ανήκει σε κανένα κράτος.
Τι μαρτύριο αλήθεια η ζωή! Να πρέπει κάθε φορά να απαντήσεις σε τούτο ή το άλλο. Κι εσύ δεν είσαι γεννημένος για ήρωας. Δεν θέλεις να ταράξεις τα νερά, να πας κόντρα στο ρεύμα.
Και κάθε φορά ένας ποιητής σου λέει σηκώνοντας το δάχτυλο: “Το ζήτημα είναι τώρα τι λες”.
