Γ. Ρίτσος: Το τερατώδες αριστούργημα (ανάλυση και σημειώσεις)

 

Όχι μόνο φιλολογικού αλλά ευρύτερου ενδιαφέροντος οι σημειώσεις και η ανάλυση του Δημήτρη Σκορδίλη πάνω στο εκτενές αυτοβιογραφικό ποίημα του Γιάννη Ρίτσου «Το Τερατώδες Αριστούργημα».

 

Εισαγωγή

Το ποίημα γράφτηκε στην Αθήνα και στον Κάλαμο το 1977, έχει έκταση 43 σελίδες, περιλαμβάνεται στον τόμο Ζ’ με τίτλο Γίγνεσθαι και είναι αφιερωμένο στον Λουί Αραγκόν.

Για να καταλάβει κανείς το πλαίσιο του έργου, πρέπει να συνεκτιμήσει τα εξής γεγονότα: την ίδια χρονιά που ο Ρίτσος γράφει το Τερατώδες Αριστούργημα, δηλαδή το 1977, γράφει ποιήματα αφιερωμένα στον Βασίλη Ρώτα, στον Τούρκο ποιητή Ναζίμ Χικμέτ και στα Παιδιά της ΚΝΕ, συναισθηματικού βάρους και άκρως επικαιρικού χαρακτήρα, κυρίως το τελευταίο. Την Πρωτομαγιά του 1977 ανακοινώνεται η απονομή του Βραβείου Λένιν και τον Νοέμβρη της ίδιας χρονιάς πηγαίνει μαζί με τον Αραγκόν στη Μόσχα για να το παραλάβει.

Ο τίτλος της σύνθεσης είναι παράδοξος και αντιφατικός. Το επίθετο τερατώδης, που στα νέα ελληνικά δηλώνει ό,τι μοιάζει με τέρας (ασυνήθιστο, φοβερό), αντίθετο με την πραγματικότητα, με υπερφυσική και δύσμορφη διάπλαση, συνδυάζεται με τη λέξη αριστούργημα με τη γνωστή θετική σημασία της η οποία αναφέρεται στην αρχή του ποιήματος 359-360: [ ..]όταν μου τηλεφώνησαν επ’ αυτοφώρω τά χασα ολότελα είταν μια διακοπή μ’ όλο το παρελθόν που ετοιμαζόταν να γίνει ένα αριστούργημα [ ..] Ο αρχικός τίτλος ¹ «εξαμβλωματικό αριστούργημα» έχει μια σουρρεαλιστική χροιά, χρήσιμη απολύτως για τη σύνθεση. Μάλιστα η χρήση του επιθέτου τερατώδης κάνει περισσότερο αμφίσημη την ανάγνωσή του. Πρόκειται για μια ποιητική βιογραφία ή λυρικό έπος ² , «ποιητικά απομνημονεύματα ενός ήσυχου ανθρώπου που δεν ήξερε τίποτα» όπως δηλώνει και ο ίδιος ο ποιητής ως υπότιτλο της σύνθεσης.

Στη σύνθεση αυτή, η ποιητική ύλη υφαίνεται σε μεγάλο βαθμό από στίχους, λέξεις, τίτλους έργων και ονόματα δημιουργών της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας (από τον Μπωντλαίρ και τον Λωτρεαμόν ως τον Νερούντα και τον Χικμέτ) και της ελληνικής λογοτεχνίας και λαϊκής παράδοσης και μυθολογίας (από τον Σολωμό και τον Κάλβο ως τον Παλαμά και τον Βάρναλη). Καθώς καταγράφονται επίσης ζωγράφοι, γλύπτες, μουσουργοί, μουσικοί και έργα τέχνης, δημιουργείται ένα μωσαϊκό. Ίσως για τον λόγο αυτό, ο Γ. Π. Σαββίδης ³ το χαρακτηρίζει ως «φανταιζίστικον απολογισμό του ποιητικού του βίου».

Το ποίημα ξεκινάει με τον αφηγητή να μιλά στο πρώτο ενικό πρόσωπο, πράγμα ασυνήθιστο στα ποιήματά του και κλείνει με το πρώτο ενικό απευθυνόμενος σε ένα συλλογικό εσύ που αναφέρεται στους συντρόφους.

Από την αρχή ως το τέλος του ποιήματος απουσιάζουν παντελώς τα σημεία στίξης με εξαίρεση μια παρένθεση στο τέλος του ποιήματος. Με τον τρόπο αυτό υποβάλλεται μια ελεύθερη και πολλαπλή ανάγνωση του ποιητικού κειμένου. Συνέπεια αυτού είναι να υπάρχουν κεφαλαία γράμματα μόνο για τα κύρια ονόματα, τα τοπωνύμια και τους τίτλους έργων.

Οι άστικτες και σαφώς διακρινόμενες ενότητες του κειμένου αποτελούν θεματικές ενότητες συχνά με μια κάθετη εναρκτήρια ομοιομορφία: αρχίζουν οι προτάσεις με το και (κι) κυρίως (364, 365, 374, 376, 382, 384, 386) αλλά και άλλες λέξεις π.χ. δουλεύουμε, έβαλα, άλλοτε κ. ά. Συχνά λέξεις ή φράσεις γράφονται με τα γράμματα σε διάσταση (αραιωμένα): φαίνομαι (379), ανεξάντλητο (383),ευχαριστώ (386), ξυνόν ἕν ὄν (397), γιούχα και πάλε γιούχα των πατρίδων (366). Και παρηχήσεις του σίγμα: σύφιλη, Σονόρε, σονέτο.

Παρατηρείται ένα συνεχές παιχνίδι με τις λέξεις ⁴ που απαντάται και σε προγενέστερες συνθέσεις π.χ. Κωδωνοστάσιο και Γκραγκάντα. Αυτό το παιχνίδι παίρνει τις εξής μορφές: υπερτονισμό της προφοράς και της γραφής των λέξεων μιας ξένης γλώσσας π. χ. φσκη – ωφ 390, άλλοτε ο συλλαβισμός με έμφαση στην ηχητική εικόνα π.χ. για τη λέξη ευχαριστώ και τέλος η χρήση ηχομιμητικών λέξεων: τζουν τζουν 364,κρι κρι 371, φσου φσου 382, γκραχ γκρουχ 399, αχ βαχ 370.

Η τρίπτυχη οργάνωση του χώρου, όπως στα περισσότερα ⁵ ποιήματα του Ρίτσου Μονεμβασιά – συνοικιακή Αθήνα – κλειστοί τόποι Εξορίας και αποκλεισμένοι χώροι Σανατορίου (Μονεμβασιά 365-366, Αχαρνών, Αγ. Παντελεήμονας, Πλατεία Κουμουνδούρου, γήπεδα στα Κάτω Λιόσια Μακρόνησος Γυάρος Λέρος 373: οι τοίχοι ήταν γδαρμένοι ακόμη από τα νύχια των φυλακισμένων αιμοπτύσεις 365) εδώ τροποποιείται και διευρύνεται. Οι τόποι της εξορίας συναρτώνται με τους συντρόφους του και εμμέσως μόνο με τον ίδιο, στο σημείο όπου η εξορία και τα Επικαιρικά ποιήματά του δικαιώνονται. Ταυτόχρονα ο γεωγραφικός ορίζοντας διευρύνεται και εξακτινώνεται σε Δύση και Ανατολή: κέντρο η Ερυθρά πλατεία, η Μόσχα, το Κρεμλίνο όπου το Όραμα έπαιρνε σάρκα και οστά.

Ολόκληρη η θυελλώδης ζωή του πολιτική και ιδιωτική ενμέρει αναπτύσσεται από την αρχή ως το τέλος του ποιήματος παράλληλα με την εξέλιξη της ίδιας της ποιητικής του τέχνης. Παράλληλα τονίζεται η συνείδηση της ευθύνης του ποιητή επαναστάτη ⁶ . Παρά τον έντονα χαρακτηριστικό τρόπο προβολής του ποιητικού εγώ και του ποιητή επαναστάτη η δική του συμμετοχή στις ηρωικές πράξεις φωτίζεται έμμεσα μέσα από την προβολή της δράσης και της θυσίας των συντρόφων στους μεγάλους αγώνες.

Οι ερωτικοί – αισθησιακοί στίχοι είναι σχετικά λίγοι (364, 365, 398), κάποιες φορές βρίσκονται στα όρια της βωμολοχίας ( σε κανένα μπάσταρδο 361, αυτό καταντάει σωστή μαλακία 382). Αντίθετα υπάρχει μια πληθώρα λέξεων και εκφράσεων που χαρακτηρίζονται από μια ελευθεριότητα βωμολοχική (367: παιδικές καύλες, και 369, 384, 386) προάγγελο των αφηγημάτων του Εικονοστασίου. Εικόνες άγριου ρεαλισμού 363 : στην κορφή των βοδιών κάνει έρωτα ο θερμαστής με την Ουρανία / τρέχουν αίματα σπέρματα σκοινιά.

Όσον αφορά τον ποιητή και την τέχνη του μπορούμε να παρατηρήσουμε συνοπτικά τα εξής:

• Τονίζεται το κοινωνικό κλίμα που εξέθρεψε την ποίησή του: «ωστόσο η ποίηση ετοιμαζότανε από τότε» 369

• Εξαίρεται η μαγεία και η μεταμορφωτική δύναμη της ποίησης 383.

• Η ποίηση είναι το πιο δυνατό όπλο που έχει ο ποιητής και μπορεί να πολεμήσει στρατηγούς και δικτάτορες 370, 391, 392

• Αναφέρεται η στάση των αντιζήλων ποιητών 69-70, η κριτική των κομματικών συντρόφων και οι σπουδασμένοι επικριτές του

και τέλος τονίζονται τα «ριζοσπαστικά ανοίγματα της τέχνης του» ⁷ :

«ύστερα βλέπεις φοβόμουνα αυτή τη ρυθμική αλληλουχία / έπρεπε διαρκώς ν’ αλλάζω θέση για νάμαι παρών / συμφωνώντας με τις ιστορικές αλλαγές ανανεώνοντας τα είδη της / κουζίνας».

 

Σημειώσεις

361 αν και είχε αυτοκτονήσει ο Μαγιακόβσκη: Ο Βλαντιμίρ Μαγιακόβσκη γεννήθηκε στη Γεωργία το 1893 και αυτοκτόνησε το 1930 στη Μόσχα. Εκπρόσωπος του ρώσικου φουτουρισμού και ποιητής της Οκτωβριανής επανάστασης. Ο στίχος αναφέρεται στον πρόλογο της γνωστής ποιητικής σύνθεσης Σύγνεφο με παντελόνια: ‘’ [ …] θάμαι η άχραντη ευγένεια / όχι άντρας πια, μα σύγνεφο με παντελόνια’’ . Έγραψε επίσης και τα θεατρικά έργα: Χαμάμ και Κοριός. Ο Ρίτσος έχει μεταφράσει ποιήματά του, έγραψε μια μελέτη για το έργο του ( Μελετήματα, Αθήνα 1974) και του έχει αφιερώσει ένα ποίημα με τίτλο : Γεια σου, Βλαδίμηρε Μαγιακόφσκη, στη συλλογή Αγρύπνια, τ. Β, 165-172,. Αναφέρεται επίσης ο Μαγιακόφσκη στο ποίημαΓειτονιές του κόσμου, Ε 134- 135. Στον τ. 6, Όχι μονάχα για σένα, σελ. 16-17, από το Εικονοστάσιο, περιγράφεται η πολιορκία μια ωραίας κυρίας από το Μαγιακόφσκη, ο οποίος προσπαθώντας να την καθησυχάσει της λέει: « κυρία μου, μη φοβάστε, δεν είμαι άντρας, εγώ είμαι σύννεφο με παντελόνια ..»

363 με δεκατρία κεριά αναμμένα απ’ τον Καβάφη : Αναφορά στο γνωστό ποίημα του Κ. Καβάφη Κεριά, Ίκαρος, τ. 1^ος, σελ. 97, έκδοση 1982. Ο Ρίτσος έγραψε τη μικρή συλλογή 12 ποιήματα για τον Καβάφη, Κέδρος 1963. Ο Γ. Σαββίδης πιστεύει ότι η καβαφική επίδραση στο Ρίτσο ανεξάρτητα από το θέμα των ποιημάτων της συλλογής που αναφέραμε είναι περισσότερο ουσιαστική στη συλλογή Επαναλήψεις (Πέτρες, Επαναλήψεις, Κιγκλίδωμα. 1972). Για το ζήτημα Καβάφης-Ρίτσος βλ. τις μελέτες του Γ. Βελουδή (173-194) και Massimo Peri (258-275) στο συλλογικό τόμο Αφιέρωμα στον Γ. Ρίτσο, 1981.

— Απάγγειλε χωρίς λόγο μιαν Ωδή του Κάλβου: Το ποιητικό έργο του Α. Κάλβου αποτελείται από τη Λύρα (1824), που περιλαμβάνει 10 Ωδές και τα Λυρικά με επίσης 10 Ωδές (1826).

— Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια: ιδρυτής – εκδότης ο Παύλος Δρανδάκης. Στο Φιλολογικό παράρτημα της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας δημοσίευε ποιήματα ο Ρίτσος ως το 1928. Στον επόμενο στίχο έχουμε παρήχηση του σίγμα και αναφορά στη σύφιλη από την οποία έπασχε ο Καρυωτάκης.

365 και τα τσιτάτα του Μαρξ καλά αποστηθισμένα γίνονταν κιόλας / πράξη και τρακτέρ και πεντάχρονα πλάνα: η επαναστατική θεωρία του Μαρξ μετατρέπεται σε πράξη στην οργάνωση της σοσιαλιστικής κοινωνίας στην ΕΣΣΔ. Για τη Διαλεκτική βλ. και 366 και 371.

— Κι ο Καρυωτάκης δεν είχε πάει ακόμη στην Πρέβεζα: Ο Κ. Καρυωτάκης γεννήθηκε στην Τρίπολη το 1896 και αυτοκτόνησε στην Πρέβεζα το 1928. Ο Ρίτσος έχει αφιερώσει στον Καρυωτάκη το ποίημα Ποιητές από τη συλλογή Τρακτέρ (τ. Α’, 28). Βλ. επίσης: Μπρούμα μπρούμα μπρουματζά, στο Με το σκούντημα τ΄ αγκώνα , 48-49, από το Εικονοστάσιο. Για την επίδραση του Καρυωτάκη στην ποίηση του Ρίτσου βλέπε μια πρώτη αποτίμηση στο: Κ. Καρυωτάκης, Ποιήματα και Πεζά, Επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, εισαγωγή: κθ’-λγ’, Εστία, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1993. Επίσης Χ. Ντουνιά, Ο Καρυωτάκης και οι απεγνωσμένοι της αισιοδοξίας, Ρίτσος, Βάρναλης, Εμπειρίκος, 40-45, στο Αφιέρωμα του Περιοδικού Αντί, 13 Δεκ. 1996.

— οι μαζούρκες του Σοπέν έβγαιναν από το πιάνο: Η μαζούρκα είναι πολωνικός χορός σε 3/4. Τα μέσα του 18^ου αι. διαδόθηκε σε όλη τη Δυτική Ευρώπη και απέκτησε εξαιρετική δημοτικότητα. Φημισμένες είναι οι 52 μαζούρκες που έγραψε ο Σοπέν για πιάνο. Για τις μαζούρκες βλ. και παρακάτω 400. Υπάρχει και ποίημα του Ρίτσου με τίτλο Παλιά μαζούρκα σε ρυθμό βροχής 1942. Επίσης είναι γνωστό ότι ο Ρίτσος και πιάνο ήξερε και αγαπούσε την προκλασική μουσική. Βλ. και 384: ένιωθα πρωτοπόρος μένοντας πιστός στους προκλασικούς και στον / Μπαχ ιδιαιτέρως .

— Ντουμ σπίρο σπέρο: Dum spiro spero (= εφόσον αναπνέω, ελπίζω) : η πρώτη φράση από το αναγνωστικό της λατινικής γλώσσας της εποχής.

— Παλαμάς: Κ. Παλαμάς, Βλ. 366 και 381.

366 Θέση αντίθεση σύνθεση Μαρξ Έγκελς Χέγκελ :

— τ΄αυγό του Κολόμβου : έκφραση για μια απλή και εύκολη αλλά ευφυή λύση ενός προβλήματος.

— αρχάγγελος σε στύση : Στο αφήγημα Αντινομίες και ασυμφωνίες διαβάζουμε ⁸ :« μετρώ στα δάχτυλά μου ως το δέκα και πάλι ως το δέκα, κι αμέσως ανατρέχω στο Τερατώδες αριστούργημα ν’απολαύσω την παραστατική αριθμητική: – 1. αρχάγγελος σε στύση […] »

— Γλυπτό του Μπουρντέλ: Ο Αντουάν Μπουρντέλ, μαθητής του διάσημου γλύπτη Ροντέν, ήταν ονομαστός γλύπτης κι αυτός. Το έργο του η Προτομή της Αθηνάς χαρίστηκε από τη χήρα του για την Εθνική Αντίσταση.

— κι οι εφτά μάγοι κι η αλεπού πεντάλφα συν δύο: η λέξη πεντάλφα είναι σύμβολο της αιωνιότητας, της ένωσης του πνεύματος με την ύλη. Σήμερα είναι αποκρυφιστικό σύμβολο των ελευθεροτεκτόνων (Μπαμπινιώτης). Σύμφωνα με το λεξικό του Τριανταφυλλίδη : είναι γραμμικό πενταγωνικό σχήμα που μοιάζει με αστέρι και χρησιμοποιείται ως μαγικό ή αποκρυφιστικό σύμβολο. Βλ. και το ποίημα Πεντάλφα: […]με τη χρυσή πεντάλφα της αθανασίας στο μέτωπό του[…] από το Κιγκλίδωμα της συλλογής: Πέτρες, Επαναλήψεις, Κιγκλίδωμα.

— γιούχα και πάλι γιούχα στις πατρίδες : Ο στίχος είναι από τοΔωδεκάλογο του Γύφτου, Λόγος Ζ : Το πανηγύρι της Κακάβας, σελ. 380 κ. ε. τ. 3^ος. Εκεί, σε αντίθεση με το κήρυγμα του Αποκρισάρη του βασιλιά του Βυζαντίου, στο καινούργιο κήρυγμα, που ακούγεται, για έναν κόσμο «ακομμάτιαστο και απέραντο» διαβάζουμε: «Είμαστ΄εμείς οι απάτριδοι κι οι αγιάτρευτοι , / γιούχα και πάλε γιούχα στις πατρίδες», που με κάποιες παραλλαγές εμφανίζεται 4 φορές στην ενότητα.

— αέρα φώναζαν στα βουνά της Αλβανίας: αέρα ήταν η πολεμική ιαχή των Ελλήνων στρατιωτών στον Ελληνοαλβανικό πόλεμο του 1940.

— Λουλούδι της Μονεμβασιάς : ο πρώτος στίχος από το παραδοσιακό τραγούδι: Λουλούδι της Μονοβασιάς και κάστρο της Λαμίας και Παλαμήδι τ’Αναπλιού άνοιξε να’μπω μέσα (Βλ. Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο Μέλπως Μερλιέ). Επίσης στο ποίημα Μονεμβασιώτισσες 1975, 292, 294, 295, 297, 300, 302, 303, οι στίχοι αυτοί οργανώνουν τη δομή του ποιήματος.

— Λεμονάκι μυρουδάτο από περιβόλι αφράτο : ο πρώτος στίχος από το γνωστό δημοτικό τραγούδι.

— Στο Μυρτώο: το Μυρτώο πέλαγος εκτείνεται μπροστά στην Μονεμβασιά.

— Κούρκουλα: τοποθεσία που συναντάει κανείς ανηφορίζοντας για τη Μονεμβασιά.

367 σαν τους αγριότριχους βυζαντινούς Αγίους: βλ. και Κυρά των Αμπελιών Χ: .. σαν άγιοι τριχωτοί που αφήσαν τα ραβδιά τους στην ποδιά / της Πενταγιώτισσας .

368 τις μεγάλες Πέμπτες στον Ελκόμενο: ο ποιητής αναφέρεται στην εκκλησία του Ελκόμενου (εις την Σταύρωσιν) Χριστού στη Μονεμβασιά και στην ομώνυμη εικόνα. Η εκκλησία ήταν κτίσμα του 12^ου αι. μ.Χ. Η σημερινή εκκλησία θεμελιώθηκε το 1699 και τη νέα εικόνα του Ελκόμενου πρόσφερε στο ναό ο γιατρός Ανδρέας Λικίνιος το 1700 (βλ. το ποίημα Προσωπογραφία από τη συλλογή Μονοβασιά 1974-1976 στον τ. ΙΒ’). Για την περιγραφή της εικόνας του Ελκόμενου βλ. Ρωμιοσύνη, εν. ΙΙΙ. Επίσης Μονεμβασιώτισσες, 295: «… την παλιά γραφή: Ἄρ’ακούσει φωνῆς Χριστοῦ τοῦ Ἑλκομένου- βοώσης μέγα, ποῦ πορεύεσθε λαός μου ;»

— σήμερον κρεμάται επί ξύλου ο εν ύδασι την γην κρεμάσας: ο πρώτος στίχος από τον ύμνο που ψάλλεται στην Ορθόδοξη Εκκλησία τη μεγάλη Πέμπτη το βράδυ κατά την έξοδο του Σταυρού και τη μεγάλη Παρασκευή.

— κι οι γοργόνες / να σταματάνε τα καράβια μεσοπέλαγα και να ρωτάνε για το […]: Η γοργόνα είναι θαλάσσιο ον με κορμί γυναίκας ως τη μέση και από τη μέση και κάτω ψάρι. Σύμφωνα με το Ν. Πολίτη, θεμελιωτή της Ελληνικής Λαογραφίας, στο έργο του Παραδόσεις, οι νεοελληνικές παραδόσεις για τη γοργόνα προήλθαν από τη συγχώνευση αρχαίων μύθων για τις Γοργόνες και τις Σειρήνες με τις διηγήσεις των Ελληνιστικών και Βυζαντινών χρόνων για το Μέγα Αλέξανδρο. Σύμφωνα με μια παράδοση η Γοργόνα η αδελφή του Μ. Αλέξανδρου θέτει το ερώτημα στους ναυτικούς εάν ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος. Η αρνητική απάντηση συνεπάγεται τρικυμία και θαλασσοταραχή, ενώ η θετική γαλήνη στο πέλαγος.

— Μυρτιδιώτισσα: Παναγία η Μυρτιδιώτισσα στη Μονεμβασιά. Βλ. και Μονεμβασιώτισσες, 300: το κόνισμα της Πικρομυρτιδιώτισσας

— και το Βέγα στη βελιώτικη βρύση: οι Βελιές είναι τοποθεσία στη Μονεμβασιά. Βέγας είναι ο φωτεινότερος αστέρας του αστερισμού της Λύρας, ορατός τα καλοκαιρινά βράδια μέχρι το Νοέμβρη.

— Η Λούλα μούδωσε ολόκληρο το τραγούδι της αδελφής μου: Το τραγούδι της αδελφής μου (1936-1937). Στην ενότητα αυτή αναφέρεται σε κάθε μέλος της οικογένειας ονομαστικά (μητέρα, πατέρας, αδελφός, αδελφές (Νίνα, Λούλα) σε σχέση με τον ίδιο και την συνεισφορά του στην ζωή και την τέχνη του.

369 με τις αξίνες και τα δρεπάνια του Κιλελέρ: Το Κιλελέρ είναι τοποθεσία στη Θεσσαλία, όπου στις 6 Μαρτίου 1910 οι αγρότες (κολίγοι) ξεσηκώθηκαν εναντίον των τσιφλικάδων.

369-370 γέρασα από μια νιότη απέραντη…: το θέμα αυτό βρίσκεται και στην Επιστολή του ποιητή από το Κοντοπούλι Λέσβου, τόπο της εξορίας του, 10-V-49, στην Καίτη Δρόσου: « Ω Καιτούλα μου, ψέματα, η καρδιά μου είναι τόσο νέα – κατακαίνουργια – δεν μπορώ, δεν ξέρω να γεράσω, κι΄αυτό είναι το κακό …» στο: Γ. Ρίτσος, Τροχιές σε διασταύρωση, Επιστολικά Δελτάρια της Εξορίας και Γράμματα στην Κ. Δρόσου και στον Α. Αλεξάνδρου, εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2008. Επίσης στο Μυστικό της νεότητας, 36-37, τ. 9, Ο Αρίοστος αρνείται να γίνει Άγιος, από το Εικονοστάσιο.

370 έχω ένα σώμα λέει ο Πέτρος δεν τ’ αλλάζω με τους 12 θεούς: Ο Πέτρος είναι ένα πρόσωπο της ποιητικής μυθολογίας του Ρίτσου που απαντάται σε πολλές ποιητικές του συνθέσεις. Εμφανίζεται παντού, όπως εδώ, γήινος, σταθερός και απόλυτος στην κομμουνιστική ιδεολογία, αυστηρός και αμετακίνητος, όπως στο 376, 383, 385, 394 στις αντιφατικές απόψεις, έντονες συζητήσεις όχι μόνο για το ηρωικό παρελθόν αλλά και το παρόν και το μέλλον. Για τα πρόσωπα στο έργο του Ρίτσου βλ. Χ. Προκοπάκη, Η πορεία προς την Γκραγκάντα, κεφ. 2: Πρόσωπα και ονόματα, 74-79.

371 στους σκοτεινούς θαλάμους συσσωρεύαμε τ’αρνητικά με υπομονή κ’ / εμπιστοσύνη / το πιο μαύρο ήταν εκείνο που γινόταν το πιο άσπρο: η τεχνική την εμφάνισης της φωτογραφίας χρησιμοποιείται πολύ συχνά στην ποίηση του Ρίτσου. Ενδεικτικά αναφέρουμε το ποίημα Η ταφή του Οργκάθ από τη συλλογή Μετακινήσεις, τ. Β’ 204, και το γνωστό ποίημα από τη συλλογή Χάρτινα ΙΙΙ, [2], 1-2, 1974, στον τ. ΙΑ’, 1993, σελ. 265: ⁹

Το ποίημα είναι / τ΄ αρνητικό της σιωπής. / Μια μέρα / μέσα στο οξύ των λέξεων εμφανίζεται / το πρόσωπό της. / Τα μάτια της διόλου κλαμένα. / Τα τρία διαμάντια / ασάλευτα απαστράπτοντα / καρφωμένα στο στήθος της. Χαρακτηριστικός επίσης είναι ο τίτλος της συλλογήςΤα αρνητικά της σιωπής από τον τόμο Αργά, πολύ αργά μέσα στη νύχτα (1991).

372 ύστερα βλέπεις φοβόμουνα αυτή τη ρυθμική αλληλουχία. Ο Θάνος Μικρούτσικος (Ο δικός μου Γιάνννης Ρίτσος, αφιέρωμα του περιοδικού Το Δέντρο, 114-115, Αθήνα 2009, τ. 169-170) σημειώνει όσα του είχε πει ο ποιητής στις συζητήσεις του: «είναι νόμιμο να γράφεις γι’ αυτά που σε καίνε. Αλλά πάντα πρέπει να προσέχεις τη φόρμα, μου έλεγε. Ακόμα και στο πιο συγκυριακό ή επικαιρικό θέμα η φόρμα πρέπει να είναι σύγχρονη. Κάθε περιεχόμενο απαιτεί μια συγκεκριμένη φόρμα. Επέμενε στο αδιάσπαστο του περιεχομένου και φόρμας, δηλαδή στο ακριβώς αντίθετο από την κυρίαρχη για δεκαετίες ζντανοφική αντίληψη. Και αυτή η μάχη με τη φόρμα τον απασχολούσε μέχρι τέλους. Δεν κάθισε πάνω στις δοσμένες επιτυχίες του».

— κι εκείνη τη δαχτυλογραφημένη απόφαση της παράνομης κομματικής συνεδρίασης: δεν πρόκειται για απόφαση παράνομης κομματικής επιτροπής του ΚΚΕ, αλλά για ένα τρισέλιδο δακτυλογραφημένο γράμμα, ανώνυμο και με ημερομηνία 12 Σεπτεμβρίου 1937. Περιλαμβάνει κατηγορίες κομματικών συντρόφων ότι γράφει μεταφυσικά ποιήματα. Για περισσότερα βλ. Α. Κώττη, Το Δέντρο, αφιέρωμα στο Ρίτσο, 2009, 89-93.

— κι εγώ απαντούσα με πολύ μεταφυσικότερα ποιήματα ενός πολύ / βαθύτερου ρεαλισμού / περίπου σαν εκείνον του Ζντάνωφ : Ο Ζντάνωφ υπεύθυνος για ζητήματα πολιτισμού στη Σοβιετική Ένωση την εποχή του Στάλιν. Η συνοπτική διατύπωση του ορισμού του σοσιαλιστικού ρεαλισμού από τον Ζντάνωφ είναι η εξής: « για να είστε μηχανικοί ανθρώπινων ψυχών πρέπει πρώτα πρώτα να ξέρετε τη ζωή για να μπορείτε να ζωγραφίσετε όχι σχολαστικά, νεκρά, σαν αντικειμενική πραγματικότητα μόνο, μα για να μπορείτε να ζωγραφίσετε την πραγματικότητα στην επαναστατική της εξέλιξη. Παράλληλα η πραγματικότητα και το ιστορικό συγκεκριμένο που δίνει η καλλιτεχνική απεικόνιση πρέπει να συνδυάζονται με το καθήκον της ιδεολογικής αναμόρφωσης και διαπαιδαγώγησης των εργαζομένων στο πνεύμα του σοσιαλισμού. Μια τέτοια μέθοδο της λογοτεχνίας και της λογοτεχνικής κριτικής είναι εκείνο που λέμε μέθοδο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού ». Βλ. και Χ. Ντουνιά, Λογοτεχνία και Πολιτική, Τα περιοδικά της Αριστεράς στο μεσοπόλεμο, Αθήνα 1996, σελ. 344 κ.ε. Για το ζήτημα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού μετά το 20^ο συνέδριο του ΚΚΣΕ βλ. Μ. Αναγνωστάκη, Προβλήματα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, Επιθεώρηση Τέχνης, τ. 29, Μάϊος 1957, και στον τόμο Υπέρ και Κατά, 1965. Βλ. επίσης και το ποίημα του Άρη Αλεξάνδρου με τίτλο ΕΙΣΗΓΗΣΗ και υπότιτλο a΄ la maniere de Jdanov: η αρχή του ποιήματος είναι η εξής: κατά συνέπεια η ποίηση / είναι μια υπόθεση αντικοινωνική […]

373 Άννα Αχμάτοβα: Ρωσίδα λυρική ποιήτρια (1889-1966) την οποία για πολλά χρόνια το σοβετικό καθεστώς θεωρούσε εχθρό. Σημαντικά έργα της είναι: Ρέκβιεμ και Ποίημα χωρίς ήρωα.

374 με τη διάσταση του Χρουτσώφ και του Μάο: Στη δεκαετία του ’60 ο Νικήτα Χρουτσώφ ήταν Γραμματέας του ΚΚΣΕ (Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης) και ο Μάο Τσε Τουγκ Γραμματέας του ΚΚΚ (Κομμουνιστικού Κόμματος Κίνας). Την εποχή εκείνη άρχισε η διάσπαση του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος.

— Με την καινούργια διάσπαση της Αριστεράς: Η 12^η Ολομέλεια του ΚΚΕ, με γραμματέα τον Κολιγιάννη, έγινε στη Βουδαπέστη το 1968, κατά την οποία διασπάστηκε το ΚΚΕ.

375 το θρησκευτικό σκουφί του Σολζενίτσιν: Ρώσος συγγραφέας του 20^ου αιώνα (1918-2008). Υπήρξε διαφωνών με το καθεστώς της Σοβιετικής Ένωσης και έφυγε στη Δύση. Τα πιο γνωστά έργα του: Μια μέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς, Το αρχιπέλαγος Γκούλαγκ.

376 τα διάφανα νησιά με τους μεγάλους μαρμάρινους φαλλούς: Στη Δήλο, ανατολικά του ιερού του Απόλλωνα, βρίσκεται το ιερό του Διονύσου με γιγάντιους μαρμάρινους φαλλούς.

377 και πίστευα στην παγκόσμια συμβολή της Γκραγκάντα: η λέξη Γκραγκάντα σύμφωνα με την Προκοπάκη ¹⁰ προετοιμάζεται ήδη από το Κωδωνοστάσιο (1972) μέσα στο πλαίσιο ενός παιχνιδιού με τις λέξεις. Η λέξη Γκάργαρος εμφανίζεται στοΚωδωνοστάσιο στην τελευταία ενότητα, 36-41: […] Γιατί ‘μαι ο Γκάργαρος ο Γκαργαρογκαγκάργαρος [..]. Ο Γκάργαρος απαντάται ως ναυτεργάτης στο Εικονοστάσιο, τ. 9,Ο Αρίοστος αρνείται να γίνει άγιος: «κι από την τραγιάσκα του Γκάργαρου του ναυτεργάτη [..] ». Ο τίτλος Γκραγκάντα είναι λέξη-σύνθημα επινοημένη από τον ίδιο τον ποιητή και είναι ο τίτλος του ομώνυμου ποιήματος. Όσον αφορά τη λέξη – σύνθημα ο Δ. Αρβανιτάκης ¹¹ , την παραλληλίζει με τη λέξη παραρλάμα του Δ. Βουτυρά στο ομώνυμο διήγημα: εκεί ο περιθωριακός εργάτης γράφει τη λέξη («του την είχε βγάλει το κρανίο του..») στον τοίχο και τρομοκρατεί το άδικο αφεντικό του.

— ο τρελλός έτρεχε πίσω από τα θάμνα: το θέμα του τρελού καταλαμβάνει σχεδόν δύο σελίδες (377-378) σε μια εφιαλτική και αλλόκοτη περιγραφή. Στη Γκραγκάντα, 53, το θέμα του τρελού υποβάλλει την εικόνα του ποιητή-δημιουργού […]Ο Θανάσης γύρισε από το στρατόπεδο μισότρελλος […]. Στο Βολιδοσκόπο 1973 υπάρχουν οι τρεις τρελλοί που διαλέγονται βλ. τ. Ζ’, 77-125. Η Χ. Προκοπάκη ¹² τονίζει ότι: «έχουμε πολλές σκηνές τρέλας από την εξορία (Βλ. και Πέτρινος Χρόνος, 302-303, τ. Ε’), όπως άλλωστε και υπήρξαν, ξέρουμε όμως πάντα ότι οι τρελλοί του Ρίτσου είναι ύποπτοι. Είναι οι προνομιούχοι που βλέπουν. Η τρέλα συνδυάζεται με μια δύναμη ενόρασης. Ακόμη οι τρελοί έχουν το προνόμιο να αψηφούν τον έλεγχο της εξουσίας ή τα ταμπού. Χρησιμοποιούν άλλωστε μια γλώσσα συμβολική, άλλοτε ωμή και άμεση. Και στις δυο περιπτώσεις έχουν να προσφέρουν στον ποιητή ένα ακόμη άλλοθι, ένα προσωπείο». Αυτό το διαπιστώνει κανείς από την ανάγνωση του ποιήματος Ο τρελλός του νησιού στις Μαρτυρίες, σειρά πρώτη, 76, διαθέτει ενόραση, διαίσθηση και προφητεύει: Ο Τρελλός.

Το κάρο σταματημένο αντίκρυ στη θάλασσα, / φορτωμένο έξι βαρέλια σιδερένια, κόκκινα / κι’ένα άλλο καταπληκτικό πράσινο. Τ’άλογο / έβοσκε στο λιβάδι. Ο καροτσέρης / έπινε στην ταβέρνα. Ο τρελλός του νησιού / στάθηκε στο μουράγιο και φώναξε: / «μ’ αυτό το πράσινο θα σας νικήσω». / Κ’έδειξε το έβδομο βαρέλι, δίχως να ξέρει / τι περιείχε και σε ποιον ανήκε.

378 ν’αποφύγω τη συνθηματολογία και την πολυτεχνοκαπηλεία : ο ποιητής το 1973, 64 χρονών, γράφει τη σύνθεση Το ημερολόγιο μια εβδομάδας με ημερομηνία Αθήνα, 16 Νοεμβρίου 1973, έκτασης πεντέμιση σελίδων (στον τόμο Ζ’ με τον τίτλοΓίγνεσθαι, 129-134). Το 1976 γράφει τη σύνθεση ΤοΣώμα και το Αίμα και με τον υπότιτλο Ακόμη μια δοκιμή για ένα ποίημα του Πολυτεχνείου (Γίγνεσθαι). Τώρα, τέσσερα χρόνια μετά τα γεγονότα, επανέρχεται στο Πολυτεχνείο και προβληματισμένος εκφράζει το σκεπτικισμό του με ώριμη στοχαστικότητα για το ουσιαστικό αντίκρυσμα των συνθημάτων, των εορτών και των πανηγύρεων μέσα στη δίνη των θυελλωδών συζητήσεων και εντάσεων των πρώτων μεταπολιτευτικών χρόνων.

379 ωστόσο οι Μεγάλοι Τυφλοί με την εσωτερική τους όραση διαρκώς / μ’εμπόδιζαν / Ομηρος, Οιδίποδας Τειρεσίας: Ο Ρίτσος εδώ αναφέρεται στην παράδοση σύμφωνα με την οποία ο Όμηρος ήταν τυφλός (σύμφωνα με τους αρχαίους βίους: Vita Herodotea ζ’ 85- θ’, Plutarchi vita 2, 20 κ.ε και Σούδα, 45). Για την τυφλότητα του Ομήρου ο W. Schadewald γράφει (Από τον κόσμο και το έργο του Ομήρου, τ. Α, μτφρ. Φ. Κακριδής, Αθήνα 1983) : « συνηθισμένο χαρακτηριστικό του τραγουδιστή ήταν η τυφλότητα… Οι Έλληνες πίστευαν ότι οι θεοί μαζί με το καλό δίνουν συχνά και ένα κακό, και όταν χαρίζουν κάτι, αφαιρούν και κάτι άλλο. Ο τυφλός δεν μπορούσε την εποχή εκείνη να ασκήσει κανένα άλλο επάγγελμα, και η φοβερή απομόνωση του από τον έξω κόσμο ευνοούσε την εσωτερική συγκέντρωση, που απαιτούσε το επάγγελμα, μαζί με μιαν ἄρρηκτον φωνήν (Β 490)». Ο Α. Lesky θεωρεί ότι αποτελεί τυπικό χαρακτηριστικό του θρύλου ( Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, μτφρ. Α. Τσοπανάκη, σελ. 79, Θεσ/νίκη 1988). Ο Οιδίποδας αυτοτυφλώνεται στην ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή Οἰδίπους τύραννος και είναι τυφλός στο τελευταίο έργο του Σοφοκλή Οἰδίπους ἐπί Κολωνῷ. Ο Τειρεσίας είναι ο γνωστός τυφλός μάντης της ελληνικής μυθολογίας. Είναι επίσης και ο τίτλος του εκτεταμένου ποιήματος του Ρίτσου Τειρεσίας στον τ. Δ’.

— έπιασα φιλία μ’ ένα ποντίκι / το τι είπαμε δεν περιγράφεται: Η Προκοπάκη, 81, σημειώνει: «τα ζώα παρακολουθούν τον άνθρωπο, προεκτείνουν τα αισθήματά του στο φυσικό κόσμο…άλλοτε πάλι τα ζώα παρακολουθούν τις πιο μύχιες σκέψεις των ανθρώπων, υπάρχει μια συνεννόηση και μια συνενοχή». Πράγματι στο σημείο αυτό που περιγράφονται οι μεγάλες αμφιβολίες και ταλαντεύσεις ο ποιητής συνομιλεί μυστικά και συνωμοτικά με το ποντίκι για πράγματα δύσκολα να ειπωθούν και να κατανοηθούν δημόσια.

380 μετά ήταν οι νεκροθάλαμοι τα νεκροτομεία: Ο Ρίτσος γράφει για το θέμα αυτό: « …όταν, στα δεκαεφτά μου χρόνια, μπήκα στη “Σωτηρία”, κάθε πρωί, στον περίπατό μου, περνούσα απ’ το Νεκροθάλαμο, έμπαινα μέσα, παραμέριζα τις τσουβαλένιες κουρτίνες και κοίταζα τους πεθαμένους. Να η κυρία Μερόπη, να η Βασιλικούλα, η Μανταλένα, ο κύριος Φέντης, ο Κίτσος που έπαιζε τόσο ωραία κιθάρα, τα βράδια στη βεράντα [ …] στο αφήγημα Ο γέροντας με τους χαρταετούς, 69-70 και 75-76, από το Εικονοστάσιο.

— Τζιοκόντο Μορέτι: Ιταλός Διευθυντής της μπάντας στο Γύθειο στη διάρκεια του μεσοπολέμου.

— Σφαγεία του Γυθείου: για την εμπειρία του ποιητή από τα Σφαγεία του Γυθείου βλ. Η αιώνια μάχη, 67-69, Ο γέροντας με τους χαρταετούς.

— στο νησάκι Κρανάη: Κρανάη ή Μαραθονήσι: κατάφυτο νησί που βρίσκεται ΝΑ του Γυθείου. Το 1898 ενώθηκε με την ξηρά με τεχνητό κρηπίδωμα. Την αναφέρει ο Όμηρος: Ιλιάδα Γ, 445. Από την Κρανάη ο Ρίτσος πήγαινε κάθε μέρα στο Γυμνάσιο του Γυθείου, Ο γέροντας με τους χαρταετούς, 67.

381 παραλλαγή των Χορικών της Αντιγόνης του Σοφοκλή στη μαλλιαρή του Ψυχάρη: Το επίθετο μαλλιαρός χρησιμοποιήθηκε από τους καθαρευουσιάνους εναντίον των δημοτικιστών ως μειωτικός χαρακτηρισμός. Ο Ι. Ψυχάρης (1854-1929) ήταν γλωσσολόγος και συγγραφέας. Το πιο γνωστό έργο του είναι το Ταξίδι, που κινείται μεταξύ γλωσσολογίας και πεζογραφίας. Υπήρξε ο εισηγητής μιας ακραίας μορφής δημοτικισμού. Έγραφε π. χ. πνέμα αντί πνεύμα, συβιβασμός αντί συμβιβασμός, Αισκύλος αντί Αισχύλος. Βλ και τους στίχους του Σουρή: «Των μαλλιαρών η γλώσσα δεν σε γεμίζει πάθος, / εσύ δεν έχεις ύψος, εσύ δεν έχεις βάθος. / Συ μόνο με τον όχλο πηγαίνεις πλάι πλάι, / δεν ξέρεις την Μιράντα, μήτε την Λορελάυ, / τ’ ανάερα μαγνάδια, / τα σύγκρυα σκοτάδια, / και τ’ άλλο, βρε μαγκούφη, / [ ..] που δεν τα νιώθουν μπούφοι.»

— ζηλεύοντας το Παλιό Βιολί του Πολέμη: Ι. Πολέμης (1862-1924). Ο Ρίτσος αναφέρεται στο ποίημα του Πολέμη Το παλιό βιολί (1901). Η πρώτη από τις έξι στροφές του ποιήματος είναι η εξής: Ἄκουσε τ᾿ ἀπόκοσμο τὸ παλιὸ βιολὶ / μέσα στὴ νυχτερινὴ σιγαλιὰ τοῦ Ἀπρίλη στὸ παλιὸ κουφάρι του μιὰ ψυχὴ λαλεῖ / μὲ τ᾿ ἀχνὰ κι᾿ ἀπάρθενα τῆς ἀ γάπης χείλη.[…]

— και το Lacrimae rerum του Πορφύρα: Ο Λάμπρος Πορφύρας (1879-1932): (ψευδ. τοῦ Δημητρίου Σύψωμου), ήταν λυρικὸς ποιητὴς απὸ τὴν Χίο. Η λατινική φράση Lacrimae rerum (= τα δάκρυα των πραγμάτων) είναι ο τίτλος του ποιήματος που αρχίζει ως εξής: Ἄμοιρη! τὸ σπιτάκι μας ἐστοίχιωσεν / ἀπὸ τὴν ὀμορφιά σου τὴν θλιμμένη· στοὺς τοίχους, στὸν καθρέφτη, στὰ εἰκονίσματα, / ἀπὸ τὴν ὀμορφιά σου κάτι μένει. / Κάτι σὰ μόσκου μυρωδιά, κι ἁπλώνεται / καὶ τὸ φτωχὸ σπιτάκι πλημμυρίζει, […]

— το πανηγύρι της Κακάβας: είναι ο τίτλος της 7^ης ενότητας (Λόγος Ζ) από το μεγάλο ποίημα ο Δωδεκάλογος του Γύφτου του Κ. Παλαμά.

— Μυρτώα θάλασσα: βλ. Μυρτώο πέλαγος.

382 η νοσταλγία των Κούρων που ήταν άλλοτε βαμμένοι κόκκινοι: «ένα από τα λιγότερο γνωστά χαρακτηριστικά της αρχαίας τέχνης είναι η πολυχρωμία των ναών και των γλυπτών. Επειδή τα αρχαία καλλιτεχνήματα τα θεωρούσαν ολοκληρωμένα μόνο αφού είχαν ζωγραφιστεί, το γεγονός ότι κατά κανόνα δε σώζουν τα χρώματά τους αποτελεί αναντίρρητα μια μεγάλη απώλεια» γράφει ο V. Brinkmann, σελ. 15 κ. ε. στο έργο: Πολύχρωμοι θεοί, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα 2007, όπου και πολλές μελέτες για το θέμα αυτό.

— Κ. Βάρναλης, Το φως που καίει, 1922

— κι είταν ακόμα η Άγια Κάρα..: Στίχοι από το ποίημα του Ρίτσου Υστερόγραφο της δόξας, 157, Τα Επικαιρικά, τ. Ε΄: […] ποια νάναι τούτη η άγια κάρα / δεμένη στο τρικαλινό φανάρι / με την αγαρινή τριχιά την ίδια / πούσυρε και τον πατριάρχη; [….]. Ο Ρίτσος αναφέρεται στο γεγονός της ανάρτησης του κομμένου κεφαλιού του Βελουχιώτη σε φανοστάτη των Τρικάλων. Ο Δ. Σολωμός έγραψε το επίγραμμα για τα Ψαρά το 1824: Η καταστροφή των Ψαρών: « Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη / περπατώντας η Δόξα μονάχη / μελετά τα λαμπρά παλληκάρια, / και στην κόμη στεφάνι φορεί / γινωμένο από λίγα χορτάρια / πούχαν μείνει στην έρημη γη ».

— κι είταν να παίξω τη δική μου Ηρωική: Με τη λέξη ηρωική αναφέρεται στην 3^η συμφωνία του Μπετόβεν που έχει τίτλο Ηρωική.

383 Επικαιρικά: είναι ο τίτλος του τόμου στον οποίο περιλαμβάνονται οι εξής συνθέσεις:Οι γειτονιές του κόσμου (1949-1951),Το υστερόγραφο της δόξας (1945, ποίημα για τον Άρη Βελουχιώτη),Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο (1952, εκτέλεση Ν. Μπελογιάννη),Θρήνος του Μάη (1963, δολοφονία Γ. Λαμπράκη), Ο μαύρος άγιος (δολοφονημένος αντιαποικιοκράτης ηγέτης του Κογκό Πατρίς Λουμπούμπα), Ημερολόγια εξορίας (1948-1950), Πέτρινος χρόνος (1949), Η αρχιτεκτονική των δέντρων (1958), Άνθρωποι και τοπία, Μαντατοφόρες (1967-1969).

— αυγά …σαν σύμβολα της φτερωτής γέννησης: πιθανόν αναφέρεται στις ορφικές κοσμογονίες στις οποίες το αβγό έπαιζε σημαντικό ρόλο στη διαδικασία γένεσης του κόσμου. Περισσότερα για το θέμα αυτό δες και Kirk- Raven- Schofield, Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι, μτφρ. Δ. Κούρτοβικ, σελ. 39 κ. ε., Aθήνα 1988. Βλ. και Αριστοφάνης Όρνιθες, 693 κ. ε.

— Πέτρινοι Χρόνοι: το ποίημα ονομάζεται Πέτρινος χρόνος.

— Καλλιόπη των στρατώνων: Στον ελληνικό στρατό, από τους Βαλκανικούς Πολέμους και ύστερα, Καλλιόπη ονομάζονταν τα αφοδευτήρια, τα αποχωρητήρια των στρατώνων.

384 Η Κυρά των Αμπελιών: παραπέμπει στο ομότιτλο ποίημα (1945-1947)

— Τατάκης: Δημήτρης (Μήτσος) Τατάκης, αγωνιστής, εξόριστος στη Μακρόνησο, όπου και πέθανε. Αναφέρεται στηνΑρχιτεκτονική των δέντρων, VΙΙΙ, 352, και στο Όχι μονάχα για σένα, σελ. 131, όπου συγκαταλέγεται στους « Μάρτυρες που αγιάσαν με τις ίδιες τους τις πράξεις-Ηλέκτρα, Τατάκης, Μπελογιάννης, Πλουμπίδης, Λαμπράκης, Πέτρουλας »

— Μπουμπουλίνα, Μακρυγιάννης, Γέρος του Μωριά, Παπαφλέσσας: ηρωίδα και ήρωες της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Για το Μακρυγιάννη και τον όρκο βλ. Οι Γειτονιές του κόσμου, τ. Ε, σελ. 127-128.

— και δεν κατσούφιασε… μήτε ο Θεόφιλος: Ο Θεόφιλος Χατζημιχαήλ (1870-1934) ήταν σημαντικός λαϊκός ζωγράφος από τη Μυτιλήνη που έζησε και εργάστηκε στο Πήλιο. Βλ. και Κυρά των Αμπελιών, ΧΙΙ : […] ν’ανοίξουν όλα τα παράθυρα / του Θεόφιλου / να βγουν οι Πηλιορείτες νιόγαμπροι στο χοροστάσι […].

385 κι εκείνες έβαλαν το καπνισμένο μου τσουκάλι: πρόκειται για το γνωστό ποίημα Καπνισμένο Τσουκάλι.

386 Δώδεκα του Μπλοκ: Αλεξάντρ Αλεξάντροβιτς Μπλοκ (1880- 1921) ήταν Ρώσος ποιητής και θεατρικός συγγραφέας, εκπρόσωπος του ρώσικου Συμβολισμού. Με τις συλλογές Η πόλη και Μάσκα από χιόνι εγκατέλειψε τις ως τότε απόψεις του και ασπάστηκε το Μπολσεβίκικο κίνημα. Από τα τελευταία έργα του ήταν Οι Δώδεκα που μετέφρασε ο Ρίτσος. Το θέμα των Δώδεκα απαντάται στο ποίημα Γεια σου, Βλαδίμηρε Μαγιακόβσκη, τ. Β’ 170: Δώδεκα του Μπλοκ στην τελευταία βραδινή περίπολο / στην Πετρούπολη / δέσαν το μαύρο σκυλί [..] . Επίσης το θέμα των Δώδεκα και των Δώδεκα Αποστόλων απαντάται στο Κωδωνοστάσιο 1973, τ. Ζ’, 34, όπου σχετίζεται με το χρόνο, το μέτρημα των αχναριών των πελμάτων των Αποστόλων, των Δώδεκα του Μπλοκ και των απανταχού φυλακισμένων.

— Όπως έκανε ο Τσαρούχης με τις ζωγραφιές του με τις γύψινες Καρυάτιδες …: Αναφέρεται στον περίφημο πίνακα του Τσαρούχη Σπίτι στην οδόν Αγίων Ασωμάτων, λάδι σε λινό, όπου αποτυπώνεται ένα νεοκλασικό σπίτι στην παλιά Αθήνα με δύο Καρυάτιδες στην πρόσοψη.

— για πάσα νόσον και πάσα μαλακία: Στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου, δ, 23-24, διαβάζουμε: «καὶ περιῆγεν ὅλην τὴν Γαλιλαίαν ὁ Ἰησοῦς διδάσκων ἐν ταῖς συναγωγαῖς αὐτῶν καὶ κηρύσσων τὸ Εὐαγγέλιον τῆς βασιλείας καὶ θεραπεύων πᾶσαν νόσον καὶ πᾶσαν μαλακίαν ἐν τῷ λαῷ ». Στο χωρίο έχει τη σημασία: αδυναμία. Στην καθομιλούμενη όμως η λέξη χρησιμοποιείται ειρωνικά και περιπαικτικά.

387 Χρύσα: Η Χρύσα Προκοπάκη (Λαμπρινού), φίλη και μελετήτρια του έργου του ποιητή.

— όπως εκείνοι στις επιτούτο φτιαγμένες εικόνες του Ζωγράφου: Πιθανόν αναφέρεται στον Παναγιώτη Ζωγράφο από τα χωριά του Ταΰγετου ο οποίος εικονογράφησε επεισόδια του Αγώνα του 1821 (μάχες, τοποθεσίες, πρόσωπα), όπως περιέγραφε ο στρατηγός Μακρυγιάνης γύρω στο 1836. Εκτενέστερα για το θέμα, βλ. Γ. Πετρής, Μακρυγιάννης και ο Παναγιώτης ο Ζωγράφος, Ηριδανός, Αθήνα 1975.

— έβαλα τον Πύργο του Άιφελ στην τσέπη μου: πιθανόν να απηχείται το ποίημα του Μαγιακόβσκη Παρίσι (κουβεντολόι με τον Πύργο του Άιφελ), 1923, που έχει μεταφράσει ο ίδιος ο Ρίτσος. Αυτή η ενότητα και η επόμενη με τις μεταφορές της έχει έναν τόνο μαγιακοφσκικό προσαρμοσμένο στα δεδομένα της νεοελληνικής ιστορίας.

— Ηνίοχος (των Δελφών). Χάλκινο άγαλμα άνδρα ηνιόχου, ύψους 1.80, σε άρμα τεσσάρων ίππων κατασκευασμένο το 478 π.Χ. πιθανόν από τον γλύπτη Πυθαγόρα από το Ρήγιο. Στα χέρια του υπάρχουν απομεινάρια των ηνίων. Βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο των Δελφών. Για τον Ηνίοχο επίσης βλ. και ποίημα Δελφοί, τ. Δ΄, 301.

388 θυμήθηκα τους ανθρακωρύχους της Όστραβας: Η Όστραβα είναι βιομηχανική πόλη της Τσεχοσλοβακίας την οποία επισκέφτηκε ο Ρίτσος. Είναι και τίτλος του ομώνυμου ποιήματος γραμμένου το 1962 και δημοσιευμένου το 1967: « Το Σαββατόβραδο η Όστραβα βγαίνει απ’τα μαζικά λουτρά / των αθρακωρύχων […] ».

— κι ένα άσμα του Μαλντορόρ μ΄ένα νάϋλον μανταλάκι στη μύτη: Ο Ισιντόρ Ντι(ου)κάς (Isidore Ducasse) ή κόμης του Λωτρεαμόν γεννήθηκε στην Ουρουγουάη το 1846 και πέθανε στο Παρίσι το 1870. Το πιο σημαντικό έργο του: Άσματα του Μαλντορόρ.

— τις σάλπιγγες του Σικελιανού στην κηδεία του Παλαμά: Η κηδεία του Παλαμά έγινε στη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής: 28-02-1943. Ο Ρίτσος αναφέρεται στο ποίημα που απήγγειλε τότε ο Σικελιανός με τίτλο Παλαμάς: «Ηχήστε οι σάλπιγγες… Καμπάνες βροντερές, / δονήστε σύγκορμη τη χώρα πέρα ως πέρα… / Βογκήστε τύμπανα πολέμου… Οι φοβερές σημαίες ξεδιπλωθείτε στον αέρα! / Σ΄αυτό το φέρετρο ακουμπά η Ελλάδα! Ένα βουνό / Δάφνες αν υψώσουμε ως το Πήλιο κι ως την Όσσα, / κι αν το πυργώσουμε ως τον έβδομο ουρανό, / ποιον κλει, τι κι αν το πει η δικιά μου γλώσσα […] » από τη συλλογή Νέκυια Β’ (1930-1945) Λυρικός Βίος, τ. Ε’.

— και την υποδοχή του Φρασίζ Ζαμ στον Παράδεισο: Γάλλος ποιητής και πεζογράφος (1868-1938). Στο έργο του κυριαρχούν τα αγροτικά θέματα. Ονομαστό ποίημα του έχει τίτλο Προσευχή για να πάω στον παράδεισο μαζί με τους γαϊδάρους.

— το ρολόι της Μητρόπολης. Πολύ συνηθισμένο θέμα στην ποίηση του Ρίτσου. Βλ. και Η Τελευταία προ Ανθρώπου Εκατονταετία, τ. Α, 508.

389 η ποίηση της ήττας και της φαγωμένη πίττας: ο όρος ποίηση της ήττας εμφανίζεται για πρώτη φορά στο κείμενο του Βύρωνα Λεοντάρη, Η ποίηση της ήττας, στο περιοδικό Επιθεώρηση Τέχνης, τ. 106-107, Οκτώβρης του 1963. Αργότερα κυκλοφόρησε στις εκδόσεις Έρασμος, Αθήνα 1983. Εδώ, παρά το λογοπαίγνιο ήττας – πίτας, ο Ρίτσος εκθέτει σε πολλά σημεία του ποιήματος τις σπαραχτικές αμφιβολίες και τα ερωτηματικά που ταλάνιζαν τους επιβιώσαντες αγωνιστές για τη συντριβή του κινήματος, ιδιαίτερα με τη μεταπολίτευση το 1974 και τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ τις 23-09-1974 από την κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας του Κ. Καραμανλή, όταν κατάργηθηκε δηλαδή του Αναγκαστικός Νόμος 509 τις 27-12-1947 ( περί μέτρων ασφαλείας του Κράτους, του πολιτεύματος, του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών ) που προέβλεπε τη διάλυση του ΚΚΕ , του ΕΑΜ και τον παρεπόμενο διωγμό.

— στο μικρό γραφείο του Σμόλνυ: Το Ινστιτούτο Σμόλνυ ήταν ένα κτίριο στην Πετρούπολη (Λένινγκραντ) για την εκπαίδευση των ευγενών γυναικών. Το 1917 το επέλεξε ο Λένιν ως αρχηγείο των Μπολσεβίκων στη διάρκεια της Οκτωβριανής Επανάστασης. Αργότερα μεταφέρθηκε η κυβέρνηση στο Κρεμλίνο. Ο Ρίτσος στη μελέτη του για το Μαγιακόβσκη αναφέρει ότι είδε το παλιό ακουστικό τηλεφώνου που είχε ο Λένιν στο γραφείο του ( Μελετήματα, σελ. 14)

— τα δυο σακιά ζάχαρη του Χικμέτ: Ναζίμ Χικμέτ (1901-1963). Τούρκος ποιητής που γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη. Το 1951 του αφαιρέθηκε η τουρκική υπηκοότητα λόγω των πολιτικών του πεποιθήσεων. Ποιήματά του μεταφράστηκαν από το Γ. Ρίτσο. Επίσης πολλά μελοποιήθηκαν από τον Τούρκο συνθέτη Λιβανελί και το Θ. Μικρούτσικο. Αναφέρεται και παρακάτω 394 αλλά και σε άλλα ποιήματα του Ρίτσου, π. χ. Οι γειτονιές του κόσμου, Β 94, 135. επίσης στο 395. Ποιήματα του Χικμέτ έχει μεταφράσει και ο Άρης Δικταίος: Αθήνα 1983 (εκδόσεις Ζαχαρόπουλος).

— Το Γιάννη από γαλαζόπετρα του Νερούντα: Πάμπλο Νερούντα (1904- 1973), φιλολογικό ψευδώνυμο του Μ. Νεφταλί Ρικάρντο Ρέγιες Μπασάλτο. Χιλιανός ποιητής που πήρε το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1971. Εξαιτίας των πολιτικών του ιδεών έζησε πολλά χρόνια μακριά από την πατρίδα του. Η αναφορά γίνεται στη φράση του ποιήματος: Υψώματα του Μάτσου Πίτσου , ενότητα ΧΙ: Γιάννη ξυπόλυτε αγγόνι της γαλαζόπετρας… μετάφραση Βαρβιτσιώτη, Θεσ/νίκη 1971. Αναφέρεται επίσης και σε άλλα ποιήματα του Ρίτσου, π. χ. Οι γειτονιές του κόσμου, Β 94, 135.

— Την τεράστια λευκή κόμη του Αραγκόν: Λουί Αραγκόν (1897-1982). Γάλλος ποιητής και μυθιστοριογράφος. Μέλος του κινήματος του Ντανταϊσμού και του Υπερρεαλισμού. Κομμουνιστής και υποστηρικτής του Ρίτσου στην Ευρώπη την περίοδο της εξορίας του. Αναφέρεται σε ποιήματα του Ρίτσου, π. χ. Οι γειτονιές του κόσμου, Β 135.

389 μην παραλείψεις και το Ρίλκε με τη Λου Σαλομέ . Η Λου (Louise) Σαλομέ ήταν ονομαστή Ρωσίδα του 19^ου αι. , μοιραία γυναίκα για τον Γερμανό ποιητή Ρίλκε και το φιλόσοφο Νίτσε. Ρίλκε : 1875-1926, σπουδαίος ποιητής. Το πιο γνωστό έργο : Οι Ελεγείες του Ντουΐνο. Νίτσε: 1844-1900. Γερμανός φιλόσοφος. Πολύ γνωστό έργο του Τάδε ἔφη Ζαρατούστρα.

— Ποτέμκιν: Ρωσικό θωρηκτό στο οποίο ξέσπασε η εξέγερση του πληρώματος το 1905 κατά του Ρώσου αυτοκράτορα. Ταινία μαυρόασπρη του σκηνοθέτη Σεργκέι Αϊζενστάιν με θέμα την επανάσταση του 1905.

390 Γιάσναγια Πολιάνα . Η γενέτειρα του διάσημου Ρώσου συγγραφέα Λέοντα Τολστόη, κοντά στη Μόσχα. Γνωστό έργο του είναι Πόλεμος και Ειρήνη.

— Αβρόρα: Ρωσικό θωρηκτό. Με τους κανονιοβολισμούς του στα Χειμερινά Ανάκτορα δόθηκε το σύνθημα για την Οκτωβριανή Επανάσταση το 1917.

— κι ο Χουΐτμαν κατέβηκε στο υπόγειο του Ντοστογιέφσκη: Ο Ουώλτ (Χ)ουΐτμαν ήταν Αμερικάνος συγγραφέας και ποιητής του 19^ου αι. (1819-1892). Υπερασπίστηκε τη δημοκρατία και την ελευθερία των νέγρων. Γνωστό έργο του η ποιητική συλλογή Φύλλα Χλόης 1855. Μεταφρασμένο στα ελληνικά υπάρχει το έργο του Το τραγούδι του εαυτού μου στις εκδόσεις Ηριδανός 2006.

— Φιοντόρ Ντοστογιέφσκη: Ρώσος συγγραφέας (1821-1881). Γνωστά έργα του: Αδελφοί Καραμαζώφ, Έγκλημα και Τιμωρία, Ο Ηλίθιος και το Υπόγειο στο οποίο αναφέρεται ο Ρίτσος.

— Νεοπτόλεμος και Φιλοκτήτης, Ισμήνη και Αντιγόνη, Χρυσόθεμις: είναι πρόσωπα της ελληνικής μυθολογίας και ήρωες των ομώνυμων συνθέσεων του Ρίτσου: Φιλοκτήτης, Ισμήνη, Χρυσόθεμις από την Τέταρτη Διάσταση.

391 στο Μαντείο του Αμφιαράειου: αρχαιολογικός χώρος της Αττικής, κοντά στον Ωρωπό. Τον 5^ο αιώνα υπήρχε μαντείο αφιερωμένο στον ήρωα Αμφιάραο.

392 : Ο Ερωτόκριτος καβάλλα στον Δεκαπεντασύλλαβο και στα καπούλια / η Αρετούσα κι απ’ τον απέναντι λόφο η Ερωφίλη : η εικονοποιία των στίχων στηρίζεται στους ήρωες των ομώνυμων κορυφαίων έργων της Κρητικής Λογοτεχνίας, του ζεύγους Ερωτόκριτος-Αρετούσα από τονΕρωτόκριτο του Βιτζέντσου Κορνάρου και την τραγωδίαΕρωφίλη του Γεώργιου Χορτάτση (βλ. πρόχειρα Λ. Πολίτη, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα 1979). Βλ. επίσης Η Κυρά των Αμπελιών, ΧΙΙ, […] νάρθει η Αρετούσα ναμπει στο χορό με τους Καπεταναίους […].

— κι ο γύφτος γανωτζής με το ματωμένο μαντίλι του Λόρκα: Ο Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, ποιητής και θεατρικός συγγραφέας, γεννήθηκε στη Γρανάδα και δολοφονήθηκε από ένοπλες ομάδες του Φράνκο το 1936. Στις παραδόσεις της λαϊκής και τσιγγάνικης μουσικής, πίστευε πως έβρισκε τη βάση των ποιητικών και πνευματικών του αναζητήσεων. Πολύ γνωστό ποίημα μεταφρασμένο στα ελληνικά: Θρήνος για τον Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας. Επίσης το Ποίημα του Κάντε Χόντο. Από τα θεατρικά έργα πιο γνωστό είναι το Σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα.

— κι οι Βάκχες του Ευριπίδη με στεφάνια βατόμουρα: Βάκχαι είναι ο τίτλος του έργου του τραγικού ποιητή Ευριπίδη με θέμα τη διονυσιακή λατρεία.

— η Γενοβέφα του μπαρμπέρικου…: Η Γενοβέφα της Βραβάντης (Genenieve de Brabant) είναι ηρωίδα του λαϊκού μεσαιωνικού θρύλου. Η ιστορία διασκευάστηκε σε μια από τις δακρύβρεχτες κομεντί που χρησιμοποίησαν οι Γερμανοί Ρομαντικοί. Βασικό χαρακτηριστικό των μύθων είναι ότι η αγνότητα της ηρωίδας συκοφαντείται αλλά στο τέλος θριαμβεύει η αλήθεια. Βλ. και Η Κυρά των Αμπελιών, ΧIV « και πως σαλιώνει η Γενοβέφα τα δυο δάχτυλα πλέκοντας τις / πλεξούδες της […]».

— η Μαρία η Πενταγιώτισσα: Η Μαρία, κόρη του πρόκριτου Δασκαλόπουλου, η οποία αργότερα ονομάστηκε Πενταγιώτισσα (1821- 1885) ήταν πανέμορφη γυναίκα από τους Πενταγιούς της Δωρίδας. Την ύμνησε και ο Παλαμάς με ένα ποίημά του αφιερωμένο στον Καρκαβίτσα στη συλλογή Τα μάτια της ψυχής μου 1892, τ. 1^ος, σελ. 275-277. Βλ. και Κυρά των Αμπελιών, 21. Υπάρχει επίσης και δημοτικό τραγούδι: Στα Σάλωνα σφάζουν αρνιά και στο Χρυσό κριάρια και στης Μαρίας την ποδιά σφάζονται παληκάρια.

— κι έναν καθρέφτη του Ροβεσπιέρου: Ο Μαξιμιλιανός Ροβεσπιέρος (1758- 1794) ήταν Γάλλος Ριζοσπάστης Ιακωβίνος από τις ηγετικές φυσιογνωμίες της Γαλλικής Επανάστασης που θανατώθηκε με τη λαιμητόμο στο Παρίσι.

393 κι ο Τσέχωφ έβγαινε από την καμπίνα του: Ο Άντον Πάβλοβιτς Τσέχωφ 1860-1904 υπήρξε Ρώσος γιατρός και συγγραφέας διηγημάτων (Θάλαμος Νο 6) και θεατρικών έργων ( Γλάρος, Θείος Βάνια, Βυσσινόκηπος κ. ά.)

394-95 και χαμογέλαγε ο Ναζίμ κοιτώντας απ’ τη Γέφυρα του Γαλατά / με τα γαλάζια παιδικά του μάτια: Για τα γαλάζια μάτια του Ναζίμ Χικμέτ βλ. και το στίχο από το ποίημα Ι της συλλογής του ίδιου του Χικμέτ Επιστολές και ποιήματα (1942-1946). ΗΓέφυρα του Γαλατά αναφέρεται και στις Γειτονιές του κόσμου, 94.

395 ερωτευμένη με το βιολί του Καζάλς : Πάμπλο Καζάλς, διάσημος βιολοντσελίστας. Γεννήθηκε στην Καταλωνία το 1876 και πέθανε στο Πόρτο Ρίκο το 1973. Στον Ισπανικό Εμφύλιο πόλεμο (1936-1939) ήταν με το μέρος των Δημοκρατικών. Υπήρξε πολέμιος του Φράνκο ως το τέλος της ζωής του.

396 τα μαλλιά του τρελλού Ναβουχοδονόσορ: Ο Ναβουχοδονόσορ ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς βασιλιάδες της Βαβυλώνας. Στο τέλος της ζωής του τρελάθηκε αλλά επανήλθε στη φυσιολογική κατάσταση. Βλ. Η ιστορία στο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης: Δανιήλ: 4.

397 και τη σιωπή των μαρμαρένιων πεπλοφόρων στην κηδεία του Σεφέρη : Στη δεκαετία 540-530 π.Χ. αφιερώθηκαν αγάλματα νεαρών κοριτσιών ( Κόραι) στην Αθηνά στην Ακρόπολη. Το 480 π.Χ. με την περσική εισβολή καταστράφηκαν και τάφηκαν στην Ακρόπολη από τους Αθηναίους. Το 19 ^ο αι. ήρθαν στο φως πολλά αγάλματα. Μία από αυτές τις κόρες είναι η περίφημη «Πεπλοφόρος» που χρονολογείται στο 530 π.Χ. Η κηδεία του νομπελίστα ποιητή Γ. Σεφέρη έγινε τις 22 Σεπτεμβρίου 1971 και μετατράπηκε σε αντιδικτατορική διαδήλωση.

— πολυγράφος: ο ίδιος ο Ρίτσος σχολιάζει το θέμα αυτό ως εξής: «[…] κι ούτε ξέρω για ποιους και πόσους ανθρώπους γράφω, για ποιους και πόσους αιώνες, γράφω, καλλιγραφώ με προσοχή και κατάνυξη παλιού ερημίτη, γράφω ο “πολυγράφος”, ο ακόρεστος που μόλις τώρα προφέρει τις πρώτες του λέξεις και τις ακούει και θαυμάζει τι κόσμοι κρύβονται πίσω τους, τι θησαυρούς του ανοίγουν […]» στο Όχι μονάχα για σένα, σελ. 132 από το Εικονοστάσιο.

— το ξυνόν και το ἕν ὄν του ιερατικού Ηράκλειτου: ο όροςξυνόν = κοινόν βρίσκεται στο απόσπασμα 2 (Diels- Kranz τ. 1 ^ος, σελ. 151): «ενώ ο λόγος είναι κοινός…». και απόσπασμα 50 (Diels-Kranz τ. 1^ος, σελ. 162-163): « οὐκ ἐμοῦ ἀλλὰ τοῦ λόγου ἀκούσαντας ὁμολογεῖν σοφόν ἐστιν ἕν πάντα εἶναι »: …αφού ακούσετε όχι έμένα αλλά το Λόγο …να ομολογήσετε πως τα πάντα είναι ένα. Επίσης και αποσπάσματα 41, 113. Οι όροι ξυνόν και ἕν ὄν αποτελούν βασικούς όρους της φιλοσοφίας του Ηράκλειτου. Βλ. και A. Long, Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μτφρ. Θ. Νικολαϊδη-Τ. Τυφλόπουλου, σελ. 151 κ.ε. Αθήνα 2005. Τα επίθετα που συνήθως αποδίδονται στον Ηράκλειτο είναι αἰνικτής (= αινιγματοποιός) και σκοτεινός (λατ. obscurus). Ίσως ο Ρίτσος χρησιμοποιεί το επίθετο ιερατικός από την παρατήρηση ότι ο λόγος του φιλοσόφου έμοιαζε με χρησμούς. Πιστεύω ότι ο Ρίτσος εδώ αναφέρεται στις αντιλήψεις που ήταν διαδομένες ότι η γνώση των Προσωκρατικών και μάλιστα του Ηράκλειτου ήταν εκ των ὧν οὐκ ἄνευ για έναν πεπαιδευμένο άνθρωπο και μάλιστα ένα μεγάλο ποιητή.

398 έριχνα καθαρό ζεστό νερό στην πήλινη λεκάνη: έχω τη γνώμη ότι η σκηνή παραπέμπει στην Τελετή του Νιπτήρα, κατά την οποία ο Χριστός πλένει τα πόδια των μαθητών του.

— Σκοπευτήριο : αναφέρεται στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής στην Αθήνα, όπου εκτελέστηκε πλήθος αγωνιστών. Για το Σκοπευτήριο βλ.Αισθητικές μεταπλάσεις, σελ. 56, στον τ. 5, Ο Γέροντας με τους χαρταετούς, από το Εικονοστάσιο. Επίσης αναφέρεται στο ποίημα Οι γειτονιές του κόσμου, τ. Ε, 29, 51.

— κι ο μπάρμπα Αισχύλος σκάλιζε ξανά στην πέτρα το επιτύμβιό του: Ο ποιητής αναφέρεται στο γνωστό επιτύμβιο επίγραμμα στον τάφο του Αισχύλου, στο οποίο εξαίρεται η προσφορά του στους πολέμους για την ελευθερία παρά στην ποιητική του τέχνη. « Αἰσχύλον Εὐφορίωνος Ἀθηναῖον τόδε κεύθει / μνῆμα καταφθίμενον πυροφόροιο Γέλας / ἀκμὴν δ΄εὐδόκιμον Μαραθώνιον ἄλσος ἄν εἴποι / καὶ βαθυχαιτήεις Μῆδος ἐπιστάμενος »: Τούτο το μνήμα σκεπάζει τον Αισχύλο του Ευφορίωνα, Αθηναίο, που πέθανε στη σιτοφόρα Γέλα. Για την ευδόκιμη ανδρεία του μπορεί να πει το Μαραθώνιο άλσος και ο Πέρσης με την πυκνή χαίτη-που γνώρισε. Βλ. και Κ. Καβάφης, Νέοι της Σιδώνος (400 μ.Χ.)

— Νανά: Νανά Καλλιανέση, ιδιοκτήτρια του εκδοτικού οίκου Κέδρος, από τον οποίο εκδόθηκαν όλα τα έργα του Ρίτσου.

— Μέλπω Αξιώτη (1905-1973), συγγραφέας και μυθιστοριογράφος, φίλη του ποιητή. Τα πιο γνωστά έργα της είναι Οι δύσκολες νύχτες (1938) και Κάδμω (1972).

— κι ο Διγενής στεκόντανε στα Μαρμαρένια Αλώνια : αναφέρεται στο δημοτικό τραγούδι Ο Θάνατος του Διγενή: […] κι επήγαν και παλέψανε στα μαρμαρένια αλώνια [..]., από τον κύκλο των ακριτικών τραγουδιών, βλ. Ν. Πολίτη, Κλέφτικα Δημοτικά Τραγούδια. Το θέμα του Διγενή και στη Ρωμιοσύνη, εν. ΙΙ [..] στ’ Αλώνια τα ίδια αντάμωσαν το Διγενή [..].

399 ο βαθύς στεναγμός της νοτισμένης Βιβλιοθήκης: Αναφέρεται στη μεγάλη πλημμύρα που έγινε στη Φλωρεντία τις 4 Νοέμβρη του 1966 που είχε αποτέλεσμα την καταστροφή πολλών έργων τέχνης. «Στην Εθνική Βιβλιοθήκη περισσότερα από 700.000 βιβλία και χειρόγραφα αλλά και η συλλογή από εφημερίδες και περιοδικά που ήταν αποθηκευμένα στο υπόγειο πνίγηκαν στα νερά» γράφει ο Ντέιβιντ Λόβιτ, Φλωρεντία, μτφρ Γ. Τζήμας, Αθήνα 2004.

— Γιώργος Χειμωνάς (1936-2000), ψυχίατρος και σημαντικός συγγραφέας.

— Στρατής Τσίρκας (1911-1980), συγγραφέας γνωστός από την τριλογία Ακυβέρνητες Πολιτείες.

— σ΄ ένα υπνοβατικό τοπίο του Ντε Κίρικο: Ο Giorgio de Chirico (1888-1978) ήταν Ιταλός ζωγράφος και γλύπτης που γεννήθηκε στην Ελλάδα. Στο Παρίσι για ένα διάστημα ζωγράφιζε σε ένα ύφος που ο ίδιος αργότερα ονόμασε μεταφυσική ζωγραφική: πίνακες με παράξενα ψευδοκλασικά κτίρια, άδειες πλατείες και ονειρικά γλυπτά. Παράλληλα το ονειρικό στοιχείο ενισχυόταν με την αντιπαράθεση απροσδόκητων αντικειμένων σε ένα απρόβλεπτο φόντο ζωγραφισμένο με γαλήνια αντικειμενικότητα. Βλ. Λεξικό Εικαστικών Τεχνών, Επόπτης και συντονιστής Χέρμπερτ Ρηντ, Αθήνα 1986.

— οπάλλινη σελήνη του Τζιότο: Ο Τζιότο ήταν σπουδαίος Ιταλός ζωγράφος που γεννήθηκε και πέθανε στη Φλωρεντία (1266-1337)

— Δαυίδ: πρόκειται για το περίφημο άγαλμα του Μικελάντζελο (1475-1564) Δαυίδ, ύψους 4,5 μέτρων, που βρίσκεται στη Φλωρεντία.

— Νικόλα Κροτσέτι: φιλόλογος, φίλος και μεταφραστής του Ρίτσου, ελληνοϊταλικής καταγωγής, γεννημένος στην Πάτρα το 1940. Εκδίδει το περιοδικό Poesia. Στη συλλογή Ο κόσμος είναι ένας, 25 ποιήματα αφιερωμένα στον Nicola Croccetti, από το Ιταλικό Τρίπτυχο , τώρα στα Ποιήματα τ. ΙΔ΄.

— όσο πια για τους κλόουν αυτό ήταν μια άλλη ιστορία: Βλ. Προκοπάκη 65, 86. Πολύ συχνά στην ποίηση του Ρίτσου εμφανίζεται ο ποιητής ως σχοινοβάτης, ταχυδακτυλουργός, θαυματοποιός και ακροβάτης που προσπαθεί να αποκρυπτογραφήσει τα μυστικά της τέχνης, του εαυτού του, τη σχέση του με το κοινό. ¹³

Το μυστικό του γελωτοποιού

Πάνω στους λόφους οι άδειες εκκλησιές. Κάτω στον κάμπο

τα βόδια, τ΄άλογα, τ΄αμπέλια. Ο ουρανός ακίνητος

μες στις μεταβολές των σύννεφων. Η μαύρη κηλίδα

ακίνητη στον τοίχο-πιο μαύρη στον καθρέφτη. Εκείνος

την ξύνει με τα νύχια του. Τα νύχια του φαγώνονται. Μετά

παίρνει μπογιά, βάφει χρυσό τον τοίχο. Σαν κατά λάθος

βάζει μια πινελιά στη μύτη του, στα μάγουλά του. Χρυσω

-μένος έτσι

κοιτιέται στον καθρέφτη. Γελάει-τα μάτια του κλείνουν-

αυτός ο αιώνιος γελωτοποιός (όπως τον λέμε) του θανάτου,

κρύβοντας μες στην τσέπη του τις τρεις μεγάλες, σκουρα-

σμένες πρόκες.

Ο τοίχος μέσα στον καθρέφτη , 140, Αθήνα-Σάμος 1971

400 Κι οι εφτά ακροβάτες του Πικάσσο: Πάμπλο Πικάσο (1881-1973). Ο Πικάσσο στη διάρκεια της Γαλάζιας και της Ροζ περιόδου, από το 1901 και εξής, επηρεασμένος από το Τσίρκο Μεντράνο, τους περιφερόμενους στο Παρίσι ακροβάτες και υπαίθριους καλλιτέχνες με διάχυτη μελαγχολία και γοητεία, δείγματα συλλογικής αποξένωσης, ζωγραφίζει μια σειρά έργων με κλόουν, ακροβάτες, αρλεκίνους, π.χ. Σαλτιμπάγκοι 1905, ο καθιστός Αρλεκίνος κ.ά.

401 για της Ακρόπολης τη διάσωση και την αναστύλωση: Το 1977 ξεκίνησε μια επιχείρηση για τη διάσωση των μνημείων της Ακρόπολης κυρίως από τη ρύπανση με επικεφαλής τον τότε υπουργό Πολιτισμό κ. Τρυπάνη με τη συνεργασία της UNESCO.

402 θα χρησιμοποιούσα / μικρά κομμάτια από τα πρόσφορα του Ερημικού Σαββάτου των Ψυχών της Μήλου: Πιθανόν ο Ρίτσος έχει κατά νου τις περίφημες Κατακόμβες της Μήλου, κοιμητήρια και τόπους λατρείας των πρώτων Χριστιανών από τον 1^ο ως τον 5^ο αιώνα μ.Χ.

Γλωσσάρι

– ασίκης ο και το επίθετο ασίκικος, η, ο = λεβέντης, παλικαράς, μάγκας. 360

– τσεμπέρι το = μαντίλι από λεπτό ύφασμα που φορούν οι γυναίκες της υπαίθρου. 361

– στουπέτσι το = ανθρακικός μόλυβδος, που χρησιμοποιείται για την παρασκευή χρωμάτων. 362

– λαγήνι το = το σταμνί = πήλινο δοχείο με στενό στόμιο και δυο χερούλια 363

– γκαζιέρα η = συσκευή για θέρμανση ή μαγείρεμα που λειτουργεί με φωταέριο ή πετρέλαιο. 364

– στρατσόχαρτο το = σκληρό και χοντρό χαρτί κατώτερης ποιότητας που

χρησιμεύει για την περιτύλιξη κρέατος, ψαριών. 365

– κάθου = κάθισε : προσταχτική. 365

– τσιτάτο το = παράθεμα από γραπτό (ή προφορικό λόγο) σημαντικού προσώπου που χρησιμοποιεί κανείς στο λόγο του

– η βάβω : λέξη σλάβικη = γριά, γιαγιά. 366

– φλωροκαπνισμένος,η,ο = επιχρυσωμένος. Πολύ συνηθισμένη λέξη στα ποιήματα του Ρίτσου. Βλ. Η Κυρά των Αμπελιών Χ. 366

– λαγούτο ή λαούτο το : έγχορδο μουσικό όργανα με μεγάλο αντηχείο και έξι ζεύγη χορδών που έχουν έκταση ίδια με της κιθάρας. 367

– ζουρνάς ο = λαϊκό ξύλινο πνευστό όργανο που μοιάζει με όμποε, με έξι ή

επτά οπές στην πάνω πλευρά του κορμού και μια κάτω. 367

– ασετυλίνη η = ακετυλένιο το = άχρωμος αέριος υδρογονάνθρακας που χρησιμοποιείται ως φωτιστικό. 367

– πάνδημος,η,ο =με τη συμμετοχή όλου του κόσμου, παλλαϊκός, γενικός. 368

– βελιώτικος, η, ο = επίθετο από το ουσιαστικό οι Βελιές που είναι τοποθεσία στη Μονεμβασιά. 368 στη βελιώτικη βρύση:

– αλαμπρατσέτα : επίρρημα : από το μπράτσο, αγκαζέ. 369

– ποετάστρος : η λέξη προέρχεται από τη ιταλική poetastro κι δηλώνει τον αδέξιο, κακότεχνο, αδόκιμο στιχουργό. 370: οι ποετάστροι με φθονούν σαν το στενότερο παπούτσι: H λέξη απαντάται και στο ποίημα Επίλογος της συλλογής Τρακτέρ, τ. Α’.

– ρεφενέ : τούρκικη λέξη: συνεισφέρω σε κοινό έξοδο το μερίδιο που μου αναλογεί. 371

– ραβδοσκόπος ο : είναι αυτός που εντοπίζει πηγές υδάτων, μετάλλων με τη βοηθητική χρήση της ράβδου. 372: η γενειάδα του ραβδοσκόπου

– αδέκαστος,η,ο = αυτός που δεν είναι δυνατόν να δωροδοκηθεί, αδιάφθορος, αμερόληπτος. 374

– πλιθιά η = πλίνθος ο = τούβλο από αργιλώδες χώμα. 374

– στομώνω = αμβλύνω την κόψη εργαλείου, το κάνω λιγότερο κοφτερό. 375

– φαρμπαλαδωτά φουστάνια : φαρμπαλάς και φραμπαλάς είναι ταινία από ύφασμα ραμμένη με πτυχώσεις μόνο στο πάνω μέρος γύρω σε φούστα. (η λέξη σημαίνει επίσης και εύθυμη φασαρία από ανθρώπους που διασκεδάζουν). 381

– μαυλίζω = ασκώ αισθησιακή γοητεία σε κάποιον ή κάτι. Μαστροπεύω. Παρακινώ ένα ζώο με λόγια ή με κινήσεις να έρθει κοντά μου. 382 μαύλιζαν τις κόττες .

– σιντεφένιος = σεντεφένιος = μαργαριταρένιος. σιντεφένιο σπυρί, 383.

– μελισσουργός ο = μελισσοφάγος ο = κορακόμορφο πτηνό με πολύχρωμο φτέρωμα που τρέφεται από μέλισσες και άλλα έντομα. 384

– κάργας ο = παλικαράς, νταής, μάγκας, κουτσαβάκης, αλλά και ψευτοπαλικαράς. ..μου κάναν τον κάργα. 386

– φούρλα η = στροφή ενός προσώπου (ιδιαίτερα χορευτή κατά την εκτέλεση των χορευτικών κινήσεων) ή πράγματος γύρω από τον εαυτό του. 387

– κλειδούχος ο = φύλακας που κρατά τα κλειδιά ενός κτιρίου. Σιδηροδρομικός υπάλληλος που ρυθμίζει με ειδικά κλειδιά τη θέση των σιδηροτροχιών. 388

– ικρίωμα : πρόχειρο σανίδωμα για τις οικοδομές, εξέδρα πάνω στην οποία στηνόταν η λαιμητόμος ή η κρεμάλα. 390

– φιλύρα η = το δέντρο η φλαμουριά. 390

– αρτεσιανά φρέατα : το αρτεσιανό φρέαρ είναι πηγάδι με υπόγειο υδροφόρο στρώμα και που το νερό αναβλύζει χωρίς άντληση λόγω φυσικής πιέσεως. 391

– σουραύλι το = πνευστό μουσικό όργανο, ο λαϊκός ή ποιμενικός αυλός,

φλογέρα. 392

– παλλίνδρομο άστρο: παλίνδρομος : αυτός που κινείται διαδοχικά εμπρός πίσω. Ασταθής, ευμετάβλητος. 393

– περιδιαγραμμάτου : Η λέξη απαντάται στο έργο του συγγραφέα Γ. Σκαρίμπα (1893-1984), Ο Κύριος του Τζακ, (Εκδόσεις Νεφέλη 1996) δυο φορές με τη σημασία : σοβαρά, περίτεχνα. 394:αλλά οι άλλοι αντιλέγαν με πολύ περιδιαγραμμάτου φιλοσοφικές αποχρώσεις .

– σορολόπ : Λέξη τουρκικής προέλευσης που χρησιμοποιείται κυρίως στην έκφραση : το ρίχνω στο σορολόπ και σημαίνει συμπεριφέρομαι ανέμελα και αδιάφορα, χαζολογώ. 397

– κακαρώνω (από το αρχαίο καρῶ = πέφτω σε λήθαργο) = πεθαίνω . 397

– ασπάλακας ο = τυφλοπόντικας. 398

– οπάλλιο το: είναι ορυκτό που χρησιμοποείται στην κοσμηματοποιία ως πολύτιμος λίθος ημιδιαφανής ως διαφανής λόγω του γαλακτώδους μεταβαλλόμενου ιριδισμού του, οπάλλινη σελήνη του Τζιότο, 399

– σκύμνος : το νεογέννητο του λιονταριού. 399

– προπετής : προκλητικός, αυθάδης. 400

– ρεκλάμες : οι διαφημίσεις. 400